74. De ongeziene drukker

Aan boord van de Vera, het schip dat vaart van Veracruz naar Bremerhaven (zoals beschreven in de roman Ship of Fools van Katherine Anne Porter), wordt een nieuwskrantje gedrukt El Pi-pi Diario - het kleine dagblad, maar pipi slaat natuurlijk ook op pissigheden.

Katherine Anne Porter, Ship of Fools (1962)

Terwijl ik het boek las, merkte ik dat dit krantje een dramatisch effect in de roman had, maar ik vroeg mij af of de zetters en drukkers zelf, of de drukkerij, verder een rol in de roman zouden spelen.

De scheepspers ('the ship's press') wordt genoemd in verband met het satirisch bedoelde krantje van een groep medische studenten, maar we komen onder de talloze karakters in de roman wel pursers, stewards, de kapitein, de scheepsarts, en ander personeel tegen, maar geen zetters of drukkers.

Wel blijkt er aan boord een kleine bibliotheek te zijn, waarvan La Condesa, zoals de revolutionaire gevangene uit Cuba bekend staat, veel gebruik maakt.

"Romans policiers," said the Doctor. "The students bring them to her from the ship's library. She tells me there is a fine collection on board." (p. 226)

De kapitein blijkt niets van een scheepsbibliotheek af te weten en kan zich niet indenken hoe die romans aan boord van zijn schip gekomen zijn (je proeft een zekere weerzin tegen boeken). Inderdaad heeft het schip geen bibliotheek, maar wel een schrijfkamer, en bij de boeken gaat het om een reeks detectives die door passagiers is achter gelaten op het schip.

Scheepsbibliotheek (eigenlijk schrijfkamer) aan boord van de Roussillon (1936)

Er waren wel degelijk schepen uitgerust met goede bibliotheken, maar veel scheepsbibliotheken op afbeeldingen tonen geen enkel boek, geen boekenkast, maar wel schrijftafels, bureaus voor correspondentie, of kleine leeszalen. In de roman beschikt het schip Vera over een schrijfkamer.

De aan boord gedrukte krant El Pi-pi Diario wordt kennelijk alleen door de studenten zelf gelezen (dat geldt natuurlijk voor veel literaire en humoristisch bedoelde tijdschriften), zoals Porter meldt:

their newspaper, read by no one but themselves (p. 341)

Uit verveling bloedt het krantje dood en bekeren de studenten zich tot schaaktournamenten en pingpong.

Toch wordt er nog steeds gedrukt aan boord. Sommige studenten spannen samen met een gezelschap (eigenlijk een bende) Spaanse dansers en produceren voor hen een nieuw krantje:

"They are publishing some kind of paper again," she told him. "Something for those Spanish dancers. I saw them all reading a printed sheet together and laughing." (p. 343)

Dat is niet de laatste keer dat er naar aan boord gedrukte teksten wordt verwezen. Door de ontwikkelingen tijdens de reis beginnen reizigers zich steeds meer te interesseren voor het zogeheten 'bulletin board'. Daarop worden met punaises berichten vastgepind die (in elk geval deels) gedrukt zijn op de scheepspers.

The bulletin board was the object of uneasy curiosity. It had bloomed out in a number of boldly printed notices, each printed separately and posted flat with thumbtacks. (p. 346)

Het betreft korte beledigende teksten waarvan de personages met naam en toenaam worden genoemd en als de scheepsdokter en La Comtesa zelf worden beledigd verscheurt de dokter een dergelijk bericht voor de ogen van de dansers. Hij wordt uitgelachen.

De teksten worden kennelijk 's nachts gedrukt en hangen de 'next morning' op het 'wallboard in the bar' (p. 351).

Het mededelingenbord is bezaaid met berichten over: 

ship departures and arrivals, maritime strikes and other disturbances in world ports; troubles in Cuba, troubles in Spain, troubels in Germany, knots, latitudes, longitudes, sun risings and settings, phases of the moon, today's prophecies of weather for tomorrow; besides the games and horse races and moving pictures and the ship's pool (p. 403).

Intussen komen we niets te weten over papiersoorten, lettertypen, de zetters en drukkers en de ruimte waar die mededelingen gedurende de nacht worden gezet, in proef gedrukt, geredigeerd, herzien en gedrukt, of hoe ze aan boord worden gedistribueerd. 

Nadat de beledigende berichten van het bord worden geweerd, verschijnen 'scarcely scattered notices' over de volgende haven (p. 354), wat suggereert dat er meerdere plaatsen zijn waar ze worden opgehangen of uitgedeeld.

Bijna aan het einde van de reis - als de dansgroep/dievenbende van boord is en de studenten in de komende haven van boord zullen gaan - wordt iets gezegd over de stijl van het ontwerp:

A ragged-edged imitation of an ancient proclamation (p. 481).

Het door de dansgroep eerder georganiseerde gala loopt uit op drankmisbruik en vechtpartijen en in de loop van de nacht bezoeken een aantal passagiers in gezelschap van 'junior officers' ongeveer het hele schip: de bakkerij, de kombuis, de officiersmess, de machinekamer, terwijl dienbladen met 'cognac, Chartreuse, port, Amer Picon, Rhine wine, and German champagne' in ieder vertrek, op ieder dek, worden aangedragen (p. 459).

Maar de zetterij/drukkerij blijft onbezocht en onbenoemd. Zetters en drukkers dansen en drinken niet mee. Kennelijk.

73. Drukken aan boord van de Vera

Ik ben een roman aan het lezen van Katherine Anne Porter, haar enige roman, Ship of Fools uit 1962. Porter (1890-1980) schreef vooral korte verhalen en de roman is eigenlijk een aaneenrijging van scènes die als korte schetsen geschreven zijn. Het verhaal speelt zich af aan boord van een schip, de Vera, die van Veracruz in Mexico naar Bremen in Duitsland vaart.

De Werra

In werkelijkheid maakte Porter die reis dertig jaar voordat ze haar roman publiceerde, in augustus-september 1931, aan boord van de Werra, een schip van de Norddeutscher Lloyd. Dat schip was in 1923 in de vaart gekomen en werd vooral ingezet tussen La Plata in Argentinië en de thuishaven Bremen. Uit brieven van Porter weten we dat in haar roman de werkelijke gebeurtenissen vrij getrouw worden gevolgd. 

De Werra in 1936, na de verkoop aan Italië en inmiddels omgedoopt tot Caladonia

Porter maakte de reis samen met haar derde echtgenoot, Eugene Presley. Dat huwelijk duurde van 1930 tot 1938, het was een van haar langere huwelijken. Het eerste met John Henry Koontz begon in 1906 en eindigde in 1915, het tweede met Ernest Stock was kort, van 1926 tot 1927, en het vierde met Albert Russell Erskine Jr nam een aanvang in 1938 en liep ten einde in 1942. Van de verhalen en journalistieke stukken die zij in die tijd schreef kon ze niet leven, het grote succes kwam pas met de roman, die ironisch genoeg niet haar sterkste werk is. Van de korte verhalen - mijn favorieten - zijn er een aantal in het Nederlands vertaald onder de titel Middagwijn en andere verhalen (1988), vertaald door Jo Fiedeldij Dop (1911-2000). De roman Ship of Fools werd in 1962 vertaald als Het narrenschip door J.F. Kliphuis. 

Darlene Harbour Unrue, Katherine Anne Porter. The Life of an Artist (2005)

De Werra (in het boek de Vera) kon 145 tweedeklas-passagiers aan boord nemen en 818 derdeklas-passagiers en Porter beschreef er een groot aantal, waaronder een Zwitsers meisje met overgewicht, een Spaanse 'zarzuela'-dansgroep, een stervende man in een rolstoel, studenten die hun studie geneeskunde in Spanje wilden voltooien, een Cubaanse revolutionaire (tevens krankzinnige) en een groep van 876 Spaanse arbeiders die Cuba waren uitgezet omdat er gebrek aan werk was. De rest bestond voornamelijk uit Duitsers: 'Herr Doktors, and Herr Professors and Herr Engineers and all that', zoals Porter schreef aan een vriendin.

In de roman zijn de studenten op weg naar Montpellier (in plaats van het Spaanse Gijon) en associëren zij zich met de geheimzinnige, verwarde en chique Cubaanse revolutionaire die eigenlijk als gevangene aan boord mee reist, maar redelijk vrij kan rondlopen omdat de kapitein nogal wat égards voor haar heeft. De studenten houden samenzweerderige bijeenkomsten en proberen een en ander geheim te houden.

De passage die mijn aandacht vasthield - en de reden voor dit blog - is de volgende:

It became known however that they called themselves "Les Camelots de la Cucaracha," and they published on the ship's press every morning copies of a miniature newspaper bearing in highly visible type the banner El Pi-pi Diario. Midmorning they were often seen going into La Condessa's stateroom, and coming out being a little boisterous among themselves later; and one day in the small writing room off the bar, they held a meeting and elected La Condesa president, or Cockroach Extraordinary. 
(Ship of Fools, 1962, pagina 171)

De Nederlandse vertaling van het deel over het scheepsdrukwerk luidt:

Toch raakte bekend dat ze zichzelf 'Les Camelots de la Cucaracha' noemden; ze publiceerden op de scheepspers iedere ochtend een miniatuurkrantje, waarvan de naam El Pi-pi Diario echter met grote letters was gedrukt. 
(Het narrenschip, 1962, p. 168)

Zulke kranten, ook onder redactie van passagiers, werden in die tijd aan boord van veel passagiersschepen gedrukt, net als alle menukaarten voor de maaltijden in de verschillende klassen. Daarvoor was aan boord een meestal kleine drukkerij ingericht. Ik publiceerde daarover jaren geleden alweer een artikel: 'Stampen, rollen, schudden, zetten. De Nederlandse scheepsdrukkerij', verschenen in Bijzonder divers. Studies over opmerkelijk drukwerk uit de twintigste eeuw (Den Haag, Amsterdam, 2007, p. 71-93).

Ik verzamel nog steeds gegevens over drukwerk en drukkerijen aan boord van Nederlandse schepen. Als u nog iets vindt, houd ik me aanbevolen.

Porters korte scène is een zeldzaam voorbeeld van het overleven van dit soort drukwerk in een roman. Zijn er ook Nederlandse romans waarin scheepsdrukwerk wordt genoemd?

Ik heb Ship of Fools nog niet uit, dus misschien kom ik nog meer tegen over de scheepsdrukkerij...

72. Bregje Hofstede ontvangt eerste Louis Koopman-stipendium

De Koninklijke Bibliotheek en de Stichting Fonds Anny Antoine/Louis Koopman hebben Bregje Hofstede het eerste Louis Koopman-Stipendium toegekend om onderzoek te doen naar eigenhandig geschreven teksten in kunstenaarsboeken. Zij zal het komende jaar onderzoek doen naar de manier waarop auteurs en kunstenaars de beeldende mogelijkheden van handgeschreven tekst in hun boeken hebben gebruikt.

Pierre Reverdy, Pablo Picasso, Le chant des morts (1948)

Bregje Hofstede onderzoekt een soort niemandsland tussen beeldende kunst en literatuur, waarin we de overgang zien van beeldende kunst naar typografie, met daartussen geschreven, ‘getekende’ of geschilderde teksten. Een goed voorbeeld is Pierre Reverdy die samenwerkte met Picasso aan het boek Le chant des morts (1948). Daarover schreef Hofstede al eerder een bijdrage aan de website van de KB: Het handschrift in Le chant des morts. Het hele boek is door de dichter zelf uitgeschreven en op ware grootte gereproduceerd - en dat is tamelijk groot want elk pagina is 43 centimeter hoog.

Nu zal Bregje Hofstede ook veel andere boeken uit de Koopman Collectie betrekken in haar onderzoek en die omspannen ongeveer de hele twintigste eeuw, bijvoorbeeld Blaise Cendrars en Fernand Légers La fin du monde, filmée par L’Ange N.-D. uit 1919, waarin de tekst weliswaar gedrukt is, maar waarbij de illustraties van Léger letters, veelal reclameletters, bevatten. Een ander voorbeeld is Huit jours à Trébaumec van Georges Hugnet uit 1969. Dat boek bevat collages van Hugnet en daarnaast door hem geschreven teksten uit een (namaak) reisdagboek.

Georges Hugnet, Huit jours à Trébaumec (1969)

Een meer recent boek is van kunstenaar Joël Leick, die zijn dagboek schrijft tussen zijn eigen collages van foto's en schilderingen: L'aspect des choses (1904). Dit boek is niet in een oplage verschenen, het is een uniek object met originele foto's, schilderingen en teksten in handschrift.

Joël Leick, L'aspect des choses (1904)

Na afloop van haar studie zal Bregje Hofstede een lezing geven over haar onderzoeksresultaten. Ik ben er zeer benieuwd naar.

Bregje Hofstede (1988) is schrijver en kunsthistoricus. Zij ontving de Hollands Maandblad-aanmoedigingsbeurs 2012/2013 en publiceerde in 2014 haar debuutroman De hemel boven Parijs (Uitgeverij Cossee). Hofstede publiceerde over illustratiekunst, onder andere in het recente boek De verbeelders (2014).