116. Emigrantenliteratuur in Nederland

Met de vluchtelingenstromen vanuit Syrië naar Europa komen vast ook getalenteerde schrijvers naar Nederland, of gefrustreerde wetenschappers. Slagen zij erin om hun eigen werk in hun eigen taal in Nederland uit te geven?

Het is niet zo vreemd om te denken dat zulke emigrantenliteratuur zal opbloeien in de diaspora.  

Dat gebeurde eerder. Russische intellectuelen ontvluchtten Rusland na de Revolutie en kunstenaarskolonies ontstonden in Berlijn en Parijs, maar ook elders in Europa waar uitgeverijen en tijdschriften werden opgericht. Nog geen twintig jaar later vertrokken schrijvers en onderzoekers uit Duitsland in allerlei richtingen, tot in Amerika aan toe, om te ontkomen aan de klauwen van het Hitler-regime en in vrijheid te kunnen publiceren. 

Deze Exil-literatuur wordt nog steeds verzameld door de KB, tenminste als de uitgevers ervan in Nederland waren gevestigd. Sommige uitgaven verschenen tot ver na de Tweede Wereldoorlog in het Duits, zoals Leviathan van Joseph Roth.

Joseph Roth, Der Leviathan (1947)

In 1933 richtte de Amsterdamse uitgever Emanuel Querido naast zijn Nederlandse uitgeverij een tweede, Duitstalige uitgeverij op: Querido Verlag. Querido wilde de auteurs niet meer konden publiceren een nieuw huis bieden. Hij trok Fritz Landshoff als directeur aan en die contracteerde datzelfde jaar al een aantal schrijvers, zoals Klaus Mann. Van Joseph Roth verscheen in 1940 Der Leviathan bij Querido, na de oorlog herdrukte deze uitgever het werk nogmaals, ook in het Duits.

Frateco, Der Don Quijote von München (1934)

Roth gaf uit boeken uit bij een andere ‘Exil’-uitgever: Allert de Lange. Die had vanaf 1933 ook een Duitse afdeling en publiceerde bijvoorbeeld in 1938 de roman Jugend ohne Gott van Ödön von Horváth (1901-1938), een antifascistische schrijver, die in 1936 officieel uit Duitsland werd uitgewezen. Via Oostenrijk belandde hij in Amsterdam en op weg naar Amerika (hij had al een visum) stierf hij een vreemde dood in Parijs: op de Champs Elysées viel een boom op zijn hoofd.

Kreszentia Mühsam, De lijdensweg van Erich Mühsam (1935)

Hoewel deze twee uitgeverijen het merendeel van de emigranten-uitgaven in Nederland voor hun rekening namen en op die manier schrijvers en geleerden financieel ondersteunden, waren er vele andere actief op dit gebied. Een daarvan was de Haagse uitgeverij Tiraha van de uit Oostenrijk gevluchte satirische tekenaar Menachem Birnbaum. De naam Tiraha is gebaseerd op de namen van zijn vrouw en kinderen (Tina, Rafael, Hannah). Ze woonden destijds in Scheveningen. Het boekje Menachem Birnbaum zeigt Karikaturen verscheen in augustus 1937.

 

Menachem Birnbaum zeigt Karikaturen (1937)

Emigranten-uitgeverijen ontstonden in alle landen rond Duitsland: Oostenrijk, Zwitserland, Noorwegen, Denemarken, Zweden, Frankrijk. In 1938 werden zo al meer dan 1100 boeken genoteerd, waarvan ongeveer 14% in Nederland verscheen. De KB verzamelt die uitgaven sinds in 1995 een particuliere collectie ervan werd aangekocht. Zie de collectiebeschrijving op de website van de Koninklijke Bibliotheek.

Onlangs konden op een Duitse veiling weer enkele aanvullingen worden aangeschaft (zie ook de afbeeldingen).