223. Matisse in Lille - en in Den Haag

Het Museum voor Schone Kunsten in Lille ontving in 1947 een geschenk van de schilder Henri Matisse: een album met 20 prenten die waren gemaakt voor het boek Jazz dat toen verscheen bij uitgeverij Tériade. Het is het beroemdste kunstenaarsboek van Matisse.

Bladen uit Jazz (1947)

Van 12 oktober (tot en met 14 januari volgend jaar) besteedt het Palais des Beaux Arts in de catacomben aandacht aan deze portefeuille met in pochoir gedrukte afbeeldingen. De expositie heet Jazz-Matisse. Getoond worden de bladen zonder teksten zoals die in de portefeuille los werden gepubliceerd - onduidelijk blijft dat die prenten eigenlijk bedoeld waren om met tekst te worden gecombineerd, zoals in het boek het geval is. Matisse schreef zelf de teksten voor dit boek en voor de uitgave schreef hij ze helemaal uit en werden ze gereproduceerd naar zijn handschrift. Dat element is dus in de tentoonstelling helemaal niet te zien. Wel ziet de bezoeker lege pagina's tegenover de prenten. Je ziet wel vaker dat dit soort kunstenaarsboeken niet als boekobject, maar als kunst wordt geëxposeerd.

Matisse, Jazz (1948)

Volgend jaar is het 150 jaar geleden dat Matisse (1869-1954) werd geboren. Hij kwam in zijn jeugd vaak in Lille en schreef daar later over dat hij er de twee schilderijen van Goya bewonderde: 'Les Jeunes' en 'Les Vieilles'. En dat hij destijds dacht: dat wil ik later zelf ook maken.

Goya, Les Vieilles (fragment)

Uitspraak van Matisse over Lille

Bij het verschijnen van Jazz ontving de kunstenaar zelf 60 exemplaren van het boek (oplage: 250) en twintig van de portefeuille (oplage: 100). Nummer 66 van de mappen gaf Matisse dus aan het museum in Lille. Het lijkt erop dat de hele oplage meteen werd opgekocht door antiquaar Pierre Berès, die er met een gala-opening aandacht voor wist te genereren. Hij exposeerde het boek in Parijs vanaf december 1947 en later, begin 1948, in zijn galerie in New York. Hij distribueerde de uitgave in beide landen.

Matisse, Jazz (1948)

De map heeft op de voorzijde een titelpagina geplakt. Het is een van vele ontwerpen door Matisse met het woord 'Jazz' - hij experimenteerde nogal met de letters - en deze is anders vormgegeven dan die van het eigenlijke boek. 

Een van de prenten toont ook de titel die Matisse aanvankelijk koos, Le Cirque. Dat was namelijk het thema van veel van de voorstellingen: trapezewerkers, degenslikkers, Pierrot en andere figuren waren afkomstig uit het circus. Maar hieraan werden andere beelden gekoppeld, waaronder drie van een lagune - Matisse was erdoor geïnspireerd geraakt tijdens zijn verblijf op Tahiti in 1930. Het zijn abstracte beelden, gebaseerd op zijn knipsels uit gekleurd papier: ze stellen glinsterende, tropische kleuren voor, golven en de onderwaterwereld.

Er zijn verschillende exemplaren van Jazz in Nederland, onder andere een incompleet exemplaar in het Stedelijk Museum Amsterdam en twee exemplaren in Museum Voorlinden.

Matisse, Jazz (1948)

De KB heeft onlangs voor de Collectie Koopman een zeldzaam prospectus voor de uitgave aangekocht. Deze uitgave wordt zelden gedocumenteerd en bijvoorbeeld niet genoemd in het werk van John Bidwell, Graphic Design. Matisse and the Book Arts (2015). 

Het prospectus richt zich op de Duitse markt, de tekst is in het Duits, en is met een speciaal geschreven voorwoord  van Kurt Martin (1899-1975) uitgegeven in Stuttgart door uitgever Gerd Hatje. Het werd in diezelfde plaats gedrukt. Het bevat twee verkleinde reproducties van de prenten 'De begrafenis van Pierrot' en 'De messenwerper'. 

Duits prospectus voor Jazz (1948)

Op de titelpagina van het prospectus is ook gedrukt: 'Verlag Gerd Hatje', maar in dit exemplaar is het adres overgeplakt met de naam van de oorspronkelijke uitgever: 'Tériade éditeur'. Wat is hier gebeurd? Heeft Tériade dan toch niet alle exemplaren overgelaten aan Berès? Vond Tériade dat Hatje zich niet als uitgever van het boek mocht profileren?

De uitgave van Jazz was een succes, met verkopen in Frankrijk en Amerika, die Tériade niet direct verwacht had. Matisse vond aanvankelijk dat de reproducties in pochoir iets misten wat de originele collages wel hadden. De kleuren waren minder levendig, daardoor oogde het boek minder spontaan, maar zulke bedenkingen kreeg de kunstenaar vaak als iets net klaar was. Door het succes draaide hij bij. 

Enkele bladen uit het Duitse prospectus voor Jazz (1948)

Of het boek ook in Duitsland veel verkocht werd, dankzij de uitgave van Gerd Hatje, is niet te achterhalen. Maar wel is er iets te zeggen over het doel van het prospectus. Het is - de zeldzame keren dat het verhandeld is - een prospectus genoemd, maar is in feite een begeleidende uitgave bij een tentoonstelling geweest. In 1948 publiceerde Hatje dit als zijn vijfde uitgave (zie hierover: ...absolument moderne... Gerd Hatje. Bücher zu Kunst und Architektur 1945-2002). 

Deze tentoonstelling werd georganiseerd door de Franse organisatie Direction de l'Education publique, en wel door de onderafdeling Sous-Direction des Beaux-Arts. Deze werd geleid door Maurice Jardot (1911-2002) en hield zich bezig met het restaureren van monumenten en de organisatie van tentoonstellingen in de zone van het Duitsland die door de Fransen werd bestuurd. De bemoeienissen met de kunst waren een poging het Franse humanisme als democratische en moderne overtuiging in Duitsland over te brengen.

Vandaar dat er in het boekje een speciale toestemmingscode van de Direction de l'Education Publique is afgedrukt: 'G.M.Z.F.O. Visa No. 6573/T'. G.M.Z.F.O. staat voor: Gouvernement Militaire de la Zone Française d'Occupation. Maar er was nòg een organisatie die in de Franse militaire zone opereerde en dat was Direction de l'Information. Ook zij gaven een nummer aan de Matisse-uitgave: 'Autorisation No. 5121'. Eigenlijk stond de uitgave onder hun censuur.

De tentoonstelling met werk van Matisse vond plaats in het Augustinermuseum Freiburg (gegevens hierover te vinden in het Landesarchiv Baden-Württemberg). Het prospectus - want dat is het óók - verscheen dus als begeleidende catalogus bij een tentoonstelling, die waarschijnlijk door Maurice Jardot werd samengesteld - hij had de nodige contacten in Frankrijk.