zaterdag 17 juli 2021

302. (Some Day) van Sjoerd Hofstra

Tot voor een jaar of tien terug bezat de KB maar enkele werken van de kunstenaar Sjoerd Hofstra (geboren 1952). Hij studeerde aan de AKI in Enschede, vertrok naar Amsterdam waar hij woonde totdat hij naar Brooklyn, New York, verhuisde. Zijn uitgeverij ZET was vanaf toen zowel in Amsterdam als New York gevestigd, maar de boeken bleven lang onder het radar van de KB - omdat kunstenaarsboeken niet systematisch verzameld werden - waardoor bijvoorbeeld het boek Raising Water niet in de KB aanwezig is. Het is gelukkig wel opgenomen in de collectie van het Huis van het boek, niet ver van de KB in Den Haag.

De collectie is dus verre van compleet. Ook van de vroege werken is het mooi als er weer kan worden gevonden. De laatste veiling van Bubb Kuyper in Haarlem leverde het boek (Some Day) op - de titel staat tussen haakjes.

Sjoerd Hofstra, (Some Day) (1991)
© Sjoerd Hofstra, Brooklyn

Het boek meet 31,7 bij 23,8 cm en behoort tot een reeks werken die zijn gebaseerd op wetenschappelijke teksten, zoals Elements of Geography by Euclid (uit 1994), terwijl andere boeken perspectief en architectuur als uitgangspunt gebruiken: Half-City (2002) en A Study in Averages (1990) bijvoorbeeld. (Some Day) hoort ook nog bij een andere reeks werken van Hofstra: boeken over boeken, waarvan 5 Empty Bookcases (1990) en 6 Empty Bookcases (1996) voorbeelden zijn. Het thema hield hem al langer bezig. In 1982 exposeerde hij bijvoorbeeld een reliëf dat 'Boekenkast' heette.

Aanvankelijk maakte Hofstra schilderijen zoals de reeks stillevens van eendere hotelkamers, zoals 'Costa del Sol', 'Côte d'Azur', 'Rio de Janeiro' en 'Las Palmas' (1978). Maar hij ontwierp ook lichtsculpturen, zoals 'Lighthouse' dat vanaf het hoge Amsterdamse IJ-Techgebouw de stralen van een vuurtoren de stad in slingerde (1986). Maar steeds vaker resulteerden zijn ideeën in boekvormen met driedimensionale grafiek en druksels in offset en zeefdruk. Ze werden en worden gewaardeerd om hun perfectionisme en lichtvoetige humor.

De afbeeldingen in (Some Day) zijn zeefdrukken. Op het linnen omslag zijn drie lege boekenplanken afgebeeld. De titelpagina meldt dat de tekst van wetenschapsfilosoof en natuurkundige Hans Reichenbach (1891-1956) afkomstig is. De tekst is afkomstig uit diens boek Philosophy of Space and Time uit 1957. In de tekst wordt gerefereerd aan een afbeelding die de richting van de tijd aangeeft voor een mens (in Hofstra's boek zijn die verwijzingen weggelaten, net als de bijbehorende figuren).  

Weergave van de 'worldlines' van Hans Reichenbach
(getekend door pvc)

Meestal, zegt Reichenbach, legt de tijd een rechte weg af, maar een van de illustraties bij zijn tekst laat zien hoe de richting kan veranderen en dan een cirkelvormige weg aflegt die de recht doorgaande lijn kruist. Dat is waar de tekst over gaat:

Some day you meet a man who claims that you are his earlier self. He can give you complete information about your present condition and might even tell you precisely what you are thinking.

Je denkt natuurlijk: die man is gek en je loopt door. De tekst van Reichenbach is niet als een wetenschappelijke tekst gezet, maar heeft in (Some Day) de vorm gekregen van gedichten. Ze zijn als rechthoeken steeds op dezelfde plaats in het optische midden van de pagina geplaatst.

Als de pagina's worden omgeslagen schuift de afbeelding over de tekst heen, of er onder door zou je ook kunnen zegen. De eerste tekst staat op een bijna lege pagina. Alleen boven en onder een groen kader en in de linker marge van de tegenoverliggende pagina een afbeelding van een boekenkast in grijs. Elke keer als een pagina wordt omgeslagen gebeuren er een aantal dingen.

Sjoerd Hofstra, (Some Day) (1991)
© Sjoerd Hofstra, Brooklyn

Ten eerste lijkt de afbeelding ca 12,5 cm naar rechts te verschuiven, maar dat is niet zo. We zien steeds 12,5 cm meer van een en dezelfde afbeelding van een gevulde boekenkast. Als de hele afbeelding te zien, verandert het beeld opnieuw en zien we steeds minder van de gehele afbeelding en steeds meer wordt er ingezoomd op het rechterdeel van de afbeelding waarop boeken uit de boekenkast vallen in gesloten of waaierachtige vorm.

Sjoerd Hofstra, (Some Day) (1991)
© Sjoerd Hofstra, Brooklyn


Daarmee is de beweging nog niet gedaan. De afbeelding schuift zover naar rechts dat die niet meer op de pagina past. Hofstra heeft een pop-up aangebracht met een strook aan de rechterzijde van de pagina waarop de afbeelding een plaats heeft gevonden die eerst net buiten het boek reikt, maar bij de laatste pagina ligt de afbeelding helemaal buiten het boek, ruim 18 cm. (In visuele zin, want de illustratie blijft natuurlijk onderdeel van het boek.)

Sjoerd Hofstra, (Some Day) (1991)
© Sjoerd Hofstra, Brooklyn


Er gebeurt nog meer. Elke keer als een pagina wordt omgeslagen, wordt het kleurenpalet rijker. Eerst is er alleen grijs. Dan komen er blauwe boeken in beeld die keurig op de plank staan. Daarna komen er groene boeken bij veelal scheef staan en tegen andere boeken aanleunen. Vervolgens vallen er boeken uit de kast en is de kleur bruin erbij gekomen. Daarna zien we ook felblauwe boeken en als de afbeelding tot buiten het formaat van de band reikt komen er tegelijk rood en geel.

Sjoerd Hofstra, (Some Day) (1991)
© Sjoerd Hofstra, Brooklyn


Ook de tekst ondergaat veranderingen. De eerste drie tekstdelen zijn gewoon in zwart gedrukt, maar zodra de afbeelding erover heen 'schuift' wordt, is die niet in zwart, maar in blinddruk aangebracht (onder de zeefdruk). Na twee pagina's schuift de tekst naar rechts en is die deels in zwarte inkt en deels in blinddruk gedrukt. Als de laatste pagina uitvouwt zien we het laatste tekstdeel weer in zwart gedrukt.

Sjoerd Hofstra, (Some Day) (1991)
© Sjoerd Hofstra, Brooklyn


Visueel neemt de chaos toe: meer kleuren, meer vallende boeken, pagina's die buiten de band openvouwen. Tekstueel wordt echter een afsluiting in orde bereikt als de tekst - na een tijdelijke partiële onzichtbaarheid - weer goed leesbaar is.

Sjoerd Hofstra, (Some Day) (1991)
© Sjoerd Hofstra, Brooklyn


Sjoerd Hofstra, (Some Day) (1991)
© Sjoerd Hofstra, Brooklyn


Als boeken in een boek worden afgebeeld bevindt de lezer zich vanzelfsprekend in een parallelle wereld. Hier is dat fysiek het geval: het boek groeit buiten zijn band; de band kan het boek niet bevatten. Net als de persoon die zichzelf eerst tegenkomt als zijn oudere ik, maar hem niet gelooft, om later zijn jongere ik te ontmoeten die hem niet gelooft. Maar in de tekst gebeurt nog iets anders: er is een 'companion' en in beide instanties gelooft hij die oudere ik niet. Maar de oudere ik loopt voortaan met hem mee, verliest zijn jongere ik uit het oog en, zegt Reichenbach, 'from then on you lead a normal life'.

Je zou kunnen zeggen dat de afbeelding die buiten het boek valt een vorm van orde is. De tekst is alweer genormaliseerd in zwarte inkt, de afbeelding met tuimelende, openvallende boeken is buiten het boek geraakt en daarmee buiten het leven van de hoofdfiguur. Met ander woorden: de chaos is in wezen orde.

Aan de andere kant kun je ook beweren dat deze ervaring die van elke lezer is: in het boek ontmoet je mensen die je nog niet bent maar wel kunt worden en ongemerkt verandert het boek de lezer in een ander persoon die zichzelf als jonge lezer uiteindelijk uit het oog verliest. In wezen verander je door elke gebeurtenis in een ander, maar we kunnen niet zonder de illusie van een zelf, dus dat geloven we gewoon niet.

Dit boek lijkt vrij eenvoudig in elkaar te zitten, maar hoe langer je er naar kijkt, hoe meer het een ingewikkeld samengaan van tekst en beeld blijkt te zijn. Want, bijvoorbeeld, wat is nu de betekenis van de lege boekenplanken op het voorplat? En waar zijn die gevallen boeken gebleven? Zelf schreef Hofstra daarover aan mij dat de band het begin en einde van het boek zijn: '(Some day) there will be only empty bookcases. Maybe all the books have fallen out of the bookcase. Maybe not.'

[Met dank aan Sjoerd Hofstra voor toestemming voor het gebruik van zijn beelden in dit blog en aan Robbin Ami Silverberg voor haar vriendelijke bemiddeling. Alle afbeeldingen van het boek zijn door mij gefotografeerd: © Sjoerd Hofstra, Brooklyn.] 

Geen opmerkingen:

Een reactie posten