298. Giovanni Battista Piranesi, uitgever van boeken (en prenten)

Giovanni Battista Piranesi (1720-1778) werd opgeleid als architect, maar is nu vooral beroemd als etser en graveur. Vanaf 1740 legde hij de monumenten, opschriften en stadsgezichten van Rome vast, eerst op kleine koperplaten, maar al snel op groot formaat. Ze zijn deels gebaseerd op waarnemingen, maar zeker ook op ideale voorstellingen van de stad waarvan de glorietijd met stof was overdekt. Van zijn fantasievoorstellingen zijn de imaginaire gevangenissen het bekendst. Zijn prenten werden verzameld door Italiaanse kunstliefhebbers en door reizigers die Rome op hun grand tour aandeden en zij verspreidden zijn bekendheid in Europa. De handel in prenten voor een publiek van reizigers stond niet op zichzelf; er was ook goed geld te verdienen aan nieuwe boeken over het oude (en hedendaagse) Rome.

Piranesi Unbound (2020)

De uitgave Piranesi Unbound werpt een nieuw licht op zijn verschillende ondernemingen (van prentenmaker tot handelaar in oudheden) en ziet in hem niet in de eerste plaats een maker van reeksen prenten. Het boek herziet zijn carrière in het licht van zijn vak als auteur, illustrator, drukker en uitgever van boeken. Op basis van overgeleverde exemplaren, met name die in Noord-Amerikaanse collecties, zoals die van Princeton University Library, schetsen kunsthistorici Heather Hyde Minor en Carolyn Yerkes een beeld van Piranesi dat we nauwelijks kennen. Een van de hoofdstukken gaat in op schetsen voor titelpagina’s die de publicatievorm, het boek, nog eens onderstrepen. Er wordt grondig ingegaan op de lay-out van de uitgaven en bijvoorbeeld op de verschillende initialen die Piranesi als kop- of sluitstukken ontwierp. Sommige initialen benadrukken het belang van de zetterij en drukkerij en zijn getekend als loden letters, terwijl andere lijken op onderdelen van opgegraven bouwwerken of gegraveerde munten.

Initiaal 'I'
(Antichità Romane de’ tempi della Repubblica e de’ primi imperatori)

De vele teksten die Piranesi als opschriften aanbracht in zijn prenten, sommige als nagebootste kalligrafische teksten, bevatten zijn commentaar en kunnen de indruk wekken dat de prenten als symbiose van beeld en tekst op zichzelf staan. Maar evenzo bracht hij illustraties aan in de tekstgedeelten, zodat de twee delen commentaar en afbeelding onlosmakelijk in elkaar over liepen.

Pamfletten en boeken werden door hem ook gebruikt om een persoonlijke vete uit te vechten met een opdrachtgever die hem in de steek liet en de ijver die hij daarbij aan de dag legde geeft aan dat zijn reputatie en zijn inkomen daarmee gemoeid waren, maar dat hij zich het kennelijk ook kon veroorloven daaraan zoveel tijd te besteden.

Voor zijn boeken werden de inleidingen en tekstgedeelten in drukkerijen elders in Rome gezet en gedrukt, voordat vignetten en illustraties in zijn eigen werkplaats werden toegevoegd. Piranesi zette nooit een eigen boekdrukkerij op, hoe succesvol zijn bedrijf ook was en hoewel de meeste prenten ontstonden als onderdeel van een boek. Dat gold vanaf de publicatie van Antichità Romane de’ tempi della Repubblica e de’ primi imperatori in 1748 (over het Rome uit de periode van de Republiek en van de eerste keizers), maar het betrof ook de latere polemische geschriften waarin hij de aanval opende op critici. In 1769 publiceerde hij zo een boek over zijn praktijken als archeoloog en restaurator: Diverse maniere d’adornare i cammini, over de verschillende manieren om een schouw en andere onderdelen van een interieur te decoreren. Het verscheen in drie talen — Italiaans, Frans en Engels — en was duidelijk niet voor intern gebruik bedoeld. Het was zijn laatste boek met gedrukte teksten; voortaan werden de nodige teksten gegraveerd in de koperplaten, net als bij zijn allereerste prenten.

Illustratie uit Diverse maniere d’adornare i cammini

De slothoofdstukken in Piranesi Unbound behandelen de eigenaren, de boekbanden en de verkoop van zijn boeken. Veel ervan zijn later gesloopt om de prenten los te kunnen verkopen, de inleidingen raakten verweesd en verloren en daardoor denken wij in de eerste plaats aan hem als een maker van losse prenten. Piranesi Unbound stelt dat beeld voor altijd bij.