395. Instructies van een verffabrikant uit Voorburg

De verffabriek W.E. Vahrenkamp in Voorburg gaf vanaf de jaren dertig enkele instructieboeken uit voor schilders en klanten die schilderwerk wilden laten verrichten. Lettervaria verscheen in 1941, Oranje-versieringen stamde uit 1938 en ook in 1938 publiceerde Vahrenkamp Kleuren en kleuren-harmonie. Het zijn zeldzame boeken geworden. 

W.E. Vahrenkamp, Kleuren en kleuren-harmonie (1938)

De naam Vahrenkamp klinkt Duits en dat klopt. Vader Vahrenkamp was geboren in Iserlohn en moeder in Düsseldorf. Carl Vahrenkamp was een kunstschilder die een kleine collectie naliet (enkele afbeeldingen zijn bij het RKD bekend). Zoon Wolfgang Erich Vahrenkamp werd geboren in Voorburg in 1903. Hij stierf op 77-jarige leeftijd in 1980. Zoon W.E. was bij zijn huwelijk in 1931 al verffabrikant en het bedrijf werd in 1936 een naamloze vennootschap. 

De Delftsche Courant van 19 september 1938 meldde de verschijning van zijn boek Kleuren en kleuren-harmonie (het voorwoord in het boek is gedateerd 'augustus 1938'). Het boek bestaat uit vier delen en kreeg de nummers 6-7-8-9 in de 'Schilder-boekenserie der N.V. Verffabriek W.E. Vahrenkamp, Voorburg'. De KB heeft een complete set verworven, in de oorspronkelijk doos met daarop een paar keer het stempel van de firma J. Rillema, Huis- en Decor. Schilder in Ulrum (Groningen).

W.E. Vahrenkamp, Kleuren en kleuren-harmonie (1938)

Het eerste deel (staand formaat) bevat inleidingen over kleurgebruik voor verschillende soorten vertrekken, zoals huiskamers, salons, keukens en kantoren, met een overzicht van het karakter van kleuren: 

Crême geeft de illusie van ruimte. Het geeft licht en leven in een woning.

of: 

Zwart is de somberheid in eigen persoon, de kleur der rouw. Als garneering doet zwart echter vaak bijzonder mooi aan.

W.E. Vahrenkamp, Kleuren en kleuren-harmonie (1938)

De hoofdstukken zijn eerder praktisch en gebaseerd op persoonlijke smaak dan theoretisch. Meer informatie volgt over lichtechtheid van kleuren, het samenspel van kleuren en er is een paginalange typering van kleuren. In dat gedeelte heeft een gebruiker drie potloodstrepen in de marge gezet bij:

Bronsgroen, licht.

   Een gemengde kleur, uit chromaatgeel, Berlijnsch blauw, wit en zwart.

Bronsgroen, midden

   Een gemengde kleur, uit Geeloker, chromaatgeel, Berlijnsch blauw, wit en zwart.

Bronsgroen, donker.

   Een gemengde kleur, uit Geeloker, chromaatgroen, ongebrande omber en zwart.

Maar ook kleuren als 'Schijtgeel' (afkooksel van gele bessen) en 'Schweinfürtergroen' (combinatie van koper en arsenicum: 'Prachtige groene kleur, doch zwaar giftig.') worden benoemd - dit is een interessant onderdeel, zeker niet alleen voor schilders. 

W.E. Vahrenkamp, Kleuren en kleuren-harmonie (1938)

Deel twee, drie en vier zijn gedrukt in liggend formaat en bevatten het eigenlijke werk: tientallen voorbeelden van kleurencombinaties voor twee- en driekleurige deuren, vlakke deuren met plint, tweekleurige buitengevels, trappen, tuinmeubelen en keukens, gevolgd door gepleisterde en geverfde gevels in drie kleuren, gang met kamerinterieurs, traphallen, en voorbeelden van bedrijfsreclames, waaronder fabrieksgevels, auto's en bakfietsen.

W.E. Vahrenkamp, Kleuren en kleuren-harmonie (1938)

De boeken zijn ook in Voorburg gedrukt, bij Drukkerij Die Haghe, waar begin jaren negentig - nadat het bedrijf als drukkerij feitelijk niet meer bestond - enkele margedrukkers en kunstenaars terecht konden om hun boeken te drukken. Het moet gezegd worden, de kleurenvlakken sluiten niet overal even strak aan, maar de veelkleurigheid van de voorbeelden brengt de jaren dertig vrolijk in beeld met kleuren als oranje in combinatie met bruin. 

W.E. Vahrenkamp, Kleuren en kleuren-harmonie (1938)

In een onderzoek naar boeken voor huisschilders is geconstateerd dat Vahrenkamp terminologie en theorie vaak niet goed begrepen lijkt te hebben en dat hij geen onderscheid maakte tussen primaire, secundaire en teritaire kleuren. Hij dacht vanuit het materiaal, de praktijk en de eigen smaak. Desalniettemin zijn het boeiende publicaties waarvan de illustraties nu vooral een kleurrijke weerslag van de jaren dertig geven.

394. Wordingen in perkament

De laatste tijd ben ik nogal bezig geweest met bijzondere boekbanden die in oplage worden gemaakt voor private presses en commerciële uitgevers. Bij dat onderzoek stuit ik soms op leemten in onze collectie en hoe fijn is het niet als er dan een antiquariaat ergens in Nederland juist dit boek op de planken heeft staan.

Henriette Roland Holst van der Schalk, Wordingen (1949)

Het is niet zo dat we helemaal geen exemplaar van dit werk bezitten, integendeel. Van Wordingen van Henriette Roland Holst van der Schalk, verschenen in 1949, heeft de KB niet minder dan vier exemplaren. Drie daarvan maken deel uit van de collectie Brusse, het complete uitgeversfonds van de Rotterdamse uitgeverij waarvan mijn collega's Peter van Beest en Peter de Bode jaren geleden een mooie bibliografie maakten.

Aanwezig zijn een ingenaaid exemplaar en twee exemplaren gebonden in linnen. Maar van deze uitgave werden honderd exemplaren gedrukt op Hollandsch Van Gelder, genummerd, gesigneerd door de dichteres en gebonden in linnen of heelperkament. Daarvan had de KB nog geen exemplaar. Nu wel, dankzij antiquariaat Secundus in Ter Hole, nabij Hulst in Zeeuws-Vlaanderen. Een streek waarvan de plaatsnamen alleen hele dichtregels kunnen vullen: Zaamslag, Vogelwaarde, Hengstdijk, Kuitaart, Reuzenhoek, Roverberg, Nieuw Namen.

Henriette Roland Holst van der Schalk, Wordingen (1949)

Deze editie in vrij dik varkensperkament was feestelijk bedoeld - van de honderd exemplaren op luxe papier werden er twintig in perkament gebonden en vijftig in linnen (wat er met de andere dertig exemplaren gebeurde is onbekend). Het boek verscheen bij de tachtigste verjaardag van de dichteres, die er op de foto uitziet naar haar leeftijd. Ook haar handtekening in het colofon vertoont sporen van de rap voorbij snellende tijd.

Henriette Roland Holst van der Schalk, Wordingen (1949)

Achterop is met een stempel in blinddruk haar monogram geplaatst: HRHvdS.

Henriette Roland Holst van der Schalk, Wordingen (1949)

De bandstempels op voor- en achterplat zijn ontworpen door Jan van Krimpen, wat nog eens onderstreept hoe uitgeverij Brusse dacht over het werk van de dichteres die drie jaar na deze publicatie zou overlijden. De broers W.L. en J. Brusse hingen de sociaaldemocratische idealen aan en publiceerden het werk van socialisten zoals Roland Holst van der Schalk, maar ook dat van C.A. Adama van Scheltema. 

Dit forse boek is in het naoorlogse fonds van Brusse een uitzondering. Het fonds dat bekend werd om de modernistische uitgaven, verzorgde heel wat luxe drukken tot de Tweede Wereldoorlog, maar na de oorlog werd dit hun enige genummerde oplage in perkament.

393. Mr. Simon Paap in Londen

In de kast lag nog een pamfletje dat ik in Engeland kocht in de Covid-tijd. Het lag in een stapeltje 'probleemgevallen', want wat was het nou precies? 

Aan de ene kant een bekendmaking over een Franse jongen van zeven jaar oud, Charles-Juste-Prudent Burat, gekleed in een 'oosters' kostuum, met de haardos van een 25-jarige, de wenkbrauwen van een 20-jarige, enorme kuiten en hij woog, naar 'eigen' zeggen 210 pond. Je kon hem bezichtigen en hij werd vergezeld van zijn ouders en tweelingzus. De tekst in het Frans werd buiten het kader vergezeld door een Duitse vertaling.

Advertentie over Charles-Juste-Prudent Burat

De jongen werd, kortom, gepresenteerd als een rariteit. Dat had hij gemeen met de man over wie een blad met advertentie op de achterzijde is geplakt. Deze is afgeknipt, pal om het decoratieve kader.

Blad met advertentie over Simon Paap (1815)

Deze Simon Paap werd geboren in mei 1789 in Zandvaart waar hij als zoon van een visser opgroeide. Na zijn vierde raakte zijn groei verstoord en hij werd uiteindelijk ongeveer 71 centimeter hoog. Vanwege de oorlogsdreigingen in die tijd besloot vader Paap niet meer uit te varen en werd de vissersboot verkocht. De kleine Simon kon sindsdien voor inkomsten zorgen door op de kermis als bezienswaardigheid uitgebaat te worden. Als de aandacht van het publiek na een tijd verslapte verzon hij iets nieuws: hij vermomde zich en trad op als kaartspelende hond.

Hij trad ook op in het buitenland. Hij verbleef vanaf 1815 lange tijd in Londen en maakte in 1818 een tournee door Engeland. In 1819 keerde hij terug naar huis in verband met de dood van zijn moeder en andere familieleden. In 1822 trad hij op in Brussel, waar Jean Philippe Oorloft (1793-1861) een miniatuurportret van hem maakte.

J.P. Oorloft, miniatuurportret van Simon Paap (1822)
Olieverf op koper achter glas
[Collectie Frans Hals Museum]

Hij overleed in 1828 in Dendermonde aan een longontsteking die hij opliep bij een mishandeling op de kermis. 

Op verschillende momenten was hij voorgesteld aan het hof. In 1809 ontmoette hij Louis, koning van Nederland namens Napoleon. In 1814 werd hij voorgesteld aan de hele koninklijke familie van Koning Willem I. In 1815 werd hij gekoesterd door de Prince Regent, de latere George IV, die hem allerlei privileges verleende, zoals bescherming, een podium en een slaapplaats.

Soms werd hij begeleid door familieleden, zoals zijn zwager Jakob Hollenberg, soms waren er agenten of kermisexploitanten die een optreden organiseerden. Daaronder waren bijvoorbeeld de komediant Robert William Elliston en Daniël Gyngell, maar kennelijk ook de op het vlugblad genoemde Mr Sampiemon. Dat was een Nederlandse kermisexploitant. In een boek over diens familie staat een ander advertentieblad afgedrukt, waarvan de tekst maar deels overeenkomt met het KB-exemplaar. Dat tweede blad bevindt zich in de collectie van de Bodleian Library, Oxford (John Johnson collectie). Het is gedrukt door 'W. Glindon aan de Haymarket. Onder die advertentie staat dat hij snel kon werken: 'Bills printed at the HOUR's NOTICE'. 

Daar hebben de organisatoren kennelijk een paar keer gebruik van gemaakt. Jammer dat de naam van de drukker in het KB-exemplaar is weggesneden. Overigens waren deze eerste Engelse optredens geen succes. Dat kwam pas nadat de Prince Regent zich over Simon Paap ontfermde.   

Aantekening:
Voor een afbeelding van het blad in Oxford, zie: Christiaan Baars, De kunstminnende Sampimon. Familiegeschiedenis en genealogie Sampimon & Sampiemon. [Hillegom: Christiaan Baars], 2019, p. 40.
Over het leven van Simon Paap: H.W. van der Heijden, Jaapje van Zandvoort. De gevierde dwerg. Biografie van Simon Jane Paap (1789-1828). [Puurs]: UniBook, 2010. 

392. Een dichtbundel uit Deurne

Vandaag ontving ik van antiquariaat Hinderickx en Winderickx de enige dichtbundel van de Deurnse kunstenaar Jack Harden (1935-2022), Rode zon vol eeuwigheid. De bundel werd gedrukt in 1976 door de Drukkerij & Uitgeverij Tij Kools in Deurne. Kools (1937-2016) was zelf ook kunstenaar, publicist over lokale onderwerpen en uitgever. Hij was bovendien activist, wiens auto en drukkerij door andersdenkenden in brand werden gestoken (zie een interview in Het Vrije Volk, 13 februari 1984).

Colofon in Jack Harden, Rode zon vol eeuwigheid (1976)

Het boek bevat negentien titelloze gedichten en evenzovele tekeningen. De tekening op het omslag wordt binnenin nog eens afgebeeld, maar dan overdwars geplaatst, terwijl aan de handtekening toch duidelijk is dat die van het omslag correct is.

Jack Harden, Rode zon vol eeuwigheid (1976): omslag

Harden droeg de gedichten op aan zijn moeder, die een jaar eerder was overleden. Op zijn Brabants: 'voor ons moeder'.

Jack Harden, Rode zon vol eeuwigheid (1976): opdracht

De lezer merkt dat er technisch iets eigenaardigs aan de hand is, bijvoorbeeld:

weten is de deksel op je neus
kiezen is de tanden los in je bek
lopen is je zelf voorbij

De woorden staan soms met vreemde spatiëring naast elkaar, de letters dansen een beetje, en soms driftig, sommige letters liggen bijna op elkaar, andere vallen onder de regel, of tuimelen links de marge in.

Jack Harden, Rode zon vol eeuwigheid (1976)

Het boek is waarschijnlijk in offset gedrukt, de teksten zijn niet met de hand gezet uit loden letters. Dat zou nog een hele toer geweest zijn om daarin dansende regels te krijgen met ongelijk wit tussen woorden en letters en regels. Het kan wel, maar is een hels werk en waarom zou je dat willen?

Waarschijnlijk heeft de dichter of de drukker de gedichten letter voor letter geplakt met Letraset-letters die je destijds overal kon kopen. Dat waren zelfklevende letters die je van een transparant vel op het papier kon wrijven.

Helvetica medium extended, letraset-vel

Ze worden via internet nog steeds aangeboden. Je kunt ze heel slordig plakken, wat de dichter in dit geval misschien wel nastreefde omdat hij wel 'dichter' wilde zijn, maar geen 'poëet' (zoals hij in een van de gedichten schreef), maar je kunt het natuurlijk ook heel netjes doen. Dat vergt wat meer oefening.

Met deze uitgave heeft de KB nu een duidelijk voorbeeld van deze typografische nieuwigheid.

391. Jules de Praetere en Krefeld

De Vlaamse kunstenaar, drukker, graficus, leraar en bestuurder Jules de Praetere (1879-1947) was opgeleid aan de Gentse Academie voor Schone Kunst en tijdens een vervolgopleiding aan de nijverheidsschool begon hij een eigen drukkerij, die gefinancierd werd door rijke relaties, zowel kunstenaars als industriëlen. Toen die hun geld niet terug dreigden te krijgen, vluchtte hij zowat naar Duitsland. Hij had ervaring opgedaan in Krefeld. Het eerste boek dat hij drukte was in 1898 een catalogus van een tentoonstelling in het Kaiser Wilhelm Museum Krefeld: Ausstellung Vlämischer Künstler im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld. Juli-Sept. 1898. Katalog.

Ausstellung von Schulbildern und Bilderbüchern,
Juli-August im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld 1901 (1901):
omslag

In de zomer van 1901 was hij er weer en schreef hij (op 28 juni 1901) dat hij er juist was benoemd tot professor Kunstonderwijs aan de Nijverheidsschool. In feite werkte hij er als leraar grafische kunsten en boekdrukkunst aan de School voor Kunsten en Ambachten. Deze carrière zou zich voornamelijk buiten België afspelen: hij werd assistent in het Kaiser Wilhelm Museum, vervolgens leraar aan de kunstacademie van Düsseldorf en in 1905 trok hij naar Zürich om directeur te worden van de school voor decoratieve kunsten én het kunstnijverheidsmuseum. Dit buitenlandse avontuur eindigde twintig jaar na Krefeld in Bazel, waar hij vanaf 1914 tot 1921 als directeur werkte aan de hogere Kunstnijverheidsschool.

Intussen ontwierp hij boeken en ex-libris en folders voor Vlaamse en Nederlandse uitgevers. Een minder bekende uitgave die hij decoreerde was ook een tentoonstellingscatalogus voor het museum in Krefeld, met als omslagtitel: Katalog der Ausstellung von Schulbildern, Bilderbüchern, Juli-August 1901 im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld. 

Ausstellung von Schulbildern und Bilderbüchern,
Juli-August im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld 1901 (1901): 
achteromslag

Voor deze catalogus (15,5 x 14 cm) verzorgde hij de ontwerpen: 'Textanordnung und Umschlag von Julius de Praetere, Krefeld'. Het boek werd gedrukt bij drukkerij, uitgeverij en boekhandel Kramer & Baum in Krefeld. Hij tekende drie decoraties, voor het vooromslag, voor de titelpagina en voor het achteromslag. De decoratie op de titelpagina is een abstractie van zijn ontwerp voor het achteromslag (waarin de letters KWM voor het museum verwerkt zijn). Op de titelpagina is het samengesteld uit rechte en kromme lijnen. Zijn monogram plaatste hij alleen op het achteromslag.

Ausstellung von Schulbildern und Bilderbüchern,
Juli-August im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld 1901 (1901):
titelpagina

De internationale tentoonstelling bevatte ook een selectie van Nederlandse schoolboeken die was geleverd door Scheltema & Holkema uit Amsterdam. De meeste werken (62) kwamen echter uit Duitsland en Engeland (74), met veel kleinere selecties uit België (2 werken), Denemarken (9), Frankrijk (35), Noorwegen (10) en Zweden (9). De Nederlandse selectie bedroeg 12 nummers.

Ausstellung von Schulbildern und Bilderbüchern,
Juli-August im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld 1901 (1901):
de Nederlandse bijdrage

Er was een reeks bijbelse wandplaten te zien, uitgegeven door Scheltema & Holkema voor het protestantse onderwijs, drie boeken van Theo van Hoytema en een Kijksprookje getekend door 'Oomben', dat wil zeggen: Oom Ben (pseudoniem van B.W. Wierink). Verder werk met illustraties door Nelly Bodenheim, J.G. van Caspel, W.F. Vaarzin Morel, Theo Nieuwenhuys en L. Klavier. De Nederlandse pers schijnt er geen aandacht aan te hebben besteed.

[Voor Ligatuur schreef ik al een paar keer over De Praetere: boekbandstempels naar zijn ontwerp in de collectie van de KB (nummer 246) en Vlaamse private presses rond 1900 (nummer 163).]

390. Het rollende rad

In juni 1939 verschenen in zeer uiteenlopende tijdschriften (van De Groene Amsterdammer tot Het Nieuw Israelietisch Weekblad), kortom voor een breed publiek, advertenties voor een tentoonstelling die in drie filialen van De Bijenkorf in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam plaatsvond: 'Zoo reisde men vroeger, zoo reizen wij nu'.

Bezoekt de tentoonstelling "HET ROLLENDE RAD" die van Zaterdag 24 Juni tot en met Zaterdag 8 Juli wordt gehouden in de Bijenkorf Amsterdam Dan Haag Rotterdam Een tentoonstelling die een beeld geeft van de ontwikkeling der Verkeersmiddelen in 4000 jaar en die der Spoorwegen in 100 jaar Toegang vrij

Delftsche Courant, 23 juni 1939

De Bijenkorf adverteerde zelf voor dit evenement dat je in veertig minuten 4000 jaar reislustigheid toonde met de belofte dat je in even zo weinig minuten in de winkel kon aanschaffen wat je als 'moderne' (luxe en praktische) reiziger toen nodig had: luchtbed, step-in broekje, wollen plaid, hoofddoek, paspoort-etui, sponzenzak, sporthemd, hangmat, reispyjama, strandhoed of een 'fleurige strandjas van mooie cretonne met latex-bovenlijfje en treksluiting'.

Haagsche Courant, 23 juni 1939

Rotterdamsch Nieuwsblad, 23 juni 1939

Het bijzondere was dat het geen reizende tentoonstelling was, maar dat de objecten op de drie locaties tegelijk getoond werden. Er waren schematische voorstellingen te zien van handelswegen (bijvoorbeeld die van de Inca's) en de ontwikkeling van voertuigen tot de stoomlocomotief. De tentoonstelling was ingericht door de Internationale Stichting voor Beeldpaedagogie (International Foundation for Visual Education).

Tentoonstelling 'Het rollende rad'
[uit de catalogus Gerd Arntz: kritische grafiek en beeldstatistiek.
Den Haag: Haags Gemeentemuseum, 1976]

Het vouwblad dat bij die gelegenheid verscheen is buitengewoon zeldzaam en kon onlangs via de veiling van Bubb Kuyper Auctions in Haarlem aan de KB-collectie worden toegevoegd. Voorop is de wereldbol afgebeeld met een stoomtreintje dat er overheen rijdt.

Het rollende rad (voorzijde vouwblad)

Binnenin zijn pictogrammen gebruikt voor de illustraties. Deze vorm van visuele statistiek poogde overzicht en helderheid te bieden bij complexe informatie. De Isotype-methode was ontwikkeld door Gerd Arntz met Otto Neurath. Beiden waren in de jaren dertig gevlucht voor de Nazis en in Den Haag beland waar Arntz werkte voor het Centraal Bureau voor de Statistiek.

Het rollende rad (pagina 2 van vouwblad)

De toegenomen verkeerscapaciteit wordt afgebeeld door een paard dat een kar trekt boven tien paarden die eenzelfde kar trekken.

Het rollende rad (pagina 4 van vouwblad)

Het gemechaniseerde vervoer wordt afgezet tegen het transport door mens en dier: vliegtuig, bus, tram en schip tegenover lama, Inca, koe met wagen, lastdrager, drommedaris en ruiter te paard.

De oranje en blauwe kleur van de afbeeldingen in dit vouwblad helpen ook om een breed publiek aan te spreken.

389. Ter recensie

Recensie-exemplaren van boeken werden vroeger verzonden aan tijdschriften, critici en redacties. Op of in het boek werd dan geschreven of gestempeld: 'Ter recensie'. Boeken uit de eerste helft van de twintigste eeuw kun je nog regelmatig aantreffen met zo'n opschrift of stempel.

Wat ik niet eerder zag is een omslag waarop dat - samen met verkoopgegevens - is afgedrukt, maar in 1924 gebeurde dat met een boek van Frans Coenen (1866-1936): Studiën van de Tachtiger beweging, verschenen bij uitgeverij G.W. den Boer in Middelburg.

Frans Coenen, Studiën van de Tachtiger beweging (1924)

Het KB-exemplaar is herbonden met een deel van het linnenomslag geplakt op de band. Die heeft de opdruk niet. Het exemplaar dat is afgebeeld op de site van DBNL is net zo. (Zie DBNL).

Frans Coenen, Studiën van de Tachtiger beweging (1924):
recensie-exemplaar

Maar een exemplaar dat ik nu op mijn bureau heb liggen heeft het wel: dit is ingenaaid in een papieren omslag. Behalve de auteur en titel, de plaats en het jaar van uitgave - omringd met versieringen door Johan Briedé - staat onderaan in een groot lettercorps en dubbel onderstreept gedrukt:

RECENSIE-EXEMPLAAR

Daaronder staat wat de prijs voor een ingenaaid exemplaar was en wat een exemplaar in linnen stempelband moest kosten.

Er zullen vast meerdere voorbeelden bestaan, of was dit een eigenaardigheid van deze uitgever? Zond G.W. den Boer vanuit Middelburg uitzonderlijk veel recensie-exemplaren rond, zodat het lonend werd dit op de boeken te laten drukken in plaats van steeds handmatig elk exemplaar zo te merken? Of alleen voor dit boek?

Ik ben benieuwd naar andere voorbeelden.

388. Voyeur - naar aanleiding van Balzac en de Bedachte 'Misdruk'

In februari publiceerde ik een blog over Balzac en het gebruik van gerezen wit als betekenisvol of decoratief element in drukwerken. Een modern voorbeeld was dat van Jean Vodaine uit 1998. (Zie blog 384).

Nick ter Wal (Artistiek Bureau) herinnerde zich ooit ook zo'n uitgave te hebben gemaakt met een gedicht van Wilfred Smit (1933-1972), docent Russische literatuur en dichter. 

Het gedicht heet 'Voyeur' en werd door  PS (Nick ter Wal) gepubliceerd in 2006. Het is gedrukt in blauwe inkt op een kaart.

 

Wilfred Smit, Voyeur (2006)

Het is gezet uit de Lectura en gedrukt in elf exemplaren. Tussen elk paar woorden in het gedicht is gerezen wit afgedrukt, in blauw. Aan het slot van het gedicht lopen deze balkjes door als een decoratief patroon, waardoor de indruk wordt gewekt dat die balkjes tussen de woorden maar toeval zijn. 

Wilfred Smit, Voyeur (2006)

Deze uitgave heeft dezelfde speelsheid als die van Vodaine, alleen is hier de decoratieve component groter. 

Het KB-exemplaar heeft aanvraagnummer: KW GW A101243.

Zijn er nog meer moderne voorbeelden te vinden?

 

 

387. College over Charles Ricketts en de KB Collectie

Vorige week gaf ik een college over Charles  Ricketts als boekkunstenaar en liet ik na afloop zien wat er zoal van hem in de KB collectie te vinden is, van het vroege eigen tijdschrift The Dial tot zijn late herinneringen aan Oscar Wilde. 

The Rowley Poems of
Thomas Chatterton (Vale Press, 1898)
[KB: KW 810 F 14]

In mei 2012 schreef ik een Engelstalig blog over een bezoek van de Nederlandse kunstenaar Richard Roland Holst aan Ricketts in Londen (zie Rik was talked off his feet by Ricketts).

Destijds meldde ik dat de KB boeken die waren vormgegeven door Ricketts in drie partijen had aangeschaft, in 1900, in 1954 en in 1988. Maar zoals altijd is de geschiedenis ingewikkelder.

In de leeszaal Bijzondere collecties toonde ik pre-Vale boeken, Vale Press boeken, commerciële boeken ontworpen door Ricketts en boeken ontworpen voor zijn vrienden en anderen. Een van de gasten vroeg me of zo'n Ricketts-collectie nog steeds werd onderhouden, nu het aankoopbeleid van de bibliotheek drastisch was veranderd. Een goede vraag. De KB heeft jaren geleden besloten om vooral het nationale erfgoed te verzamelen: alles wat in Nederland wordt uitgegeven, en een selectie uit wat over Nederland wordt uitgegeven.

Maar ik realiseerde me dat de getoonde boeken samen eigenlijk geen Ricketts-collectie vormden. De meeste boeken waren aangekocht vanwege hun literaire inhoud, als proza, poëzie of toneel dat in de collectie ontbrak. Toen ik na het bezoek de werken nog eens goed bekeek, realiseerde ik me dat er meer was gebeurd dan de drie afzonderlijke partijen Ricketts-aankopen.

1900

Tijdens het bestaan van de Vale Press, de uitgeverij van Hacon & Ricketts, waren de aankopen geregeld via de winkel At the Sign of the Dial waar specimina konden worden bekeken en kleine tentoonstellingen werden gehouden. De KB bestelde bij de uitgeverij enkele boeken in het najaar van 1900. Dat waren vier boeken in vijf delen. Drie delen waren gebonden in een speciaal ontworpen geel/groen/oranje vlammend sierpapier dat Ricketts ontwierp na een desastreuze brand bij drukkerij Ballantyne.

• Michael Field, The World at Auction (1898), met de speciale 'flame' band. Genoteerd in het aanwinstenboek op 1 november 1900.
• John Milton, Early Poems (1896). Aanwinstenboek: 5 december 1900.
• Charles Ricketts, A Defence of the Revival of Printing (1899). Genoteerd op 5 december 1900.
• The Rowley Poems of Thomas Chatterton (1898), twee delen in de 'flame' band. Ontvangen op 10 december 1900.

Aanwinstenboek KB voor november en december 1900 (details)

1904

The Poems & Sonnets of Henry Constable (1897) werd ontvangen op 14 december 1904, maar het aanwinstenboek meldt niet waar het is besteld of door wie het is geleverd. De Vale Press was opgeheven, dus waarschijnlijk werd dit via een Haagse boekhandel gekocht, bijvoorbeeld het internationaal opererende Nijhoff, schuin tegenover de KB aan het Voorhout.

De eerste kunsthistorische monografie van Ricketts, The Prado and Its Masterpieces verscheen in 1903, en werd op 17 september 1904 bijgeschreven (ook weer zonder de naam van de verkoper te vermelden).

1908-1909

Toen voor de eerste keer het verzameld werk van Oscar Wilde werd uitgegeven, schafte de KB dit vrijwel meteen aan. Het eerste deel, The Duchess of Padua. A Play (1908) en tien andere delen kwamen binnen op 20 februari 1908, en het bijpassende deel (met een andere uitgever) The Picture of Dorian Gray werd een jaar later ontvangen in april 1909.

Aanwinstenboek KB voor 1908 en 1909 (details)

Michael Field and W.B. Yeats (1908-1947)

De bibliotheek kocht geen andere toneelstukken van Michael Field die door de Vale Press werden uitgegeven. Vier latere dichtbundels waarvoor Ricketts de banden ontwierp, werden in het jaar van publicatie besteld: Wild Honey (ontvangen in mei 1908), Poems of Adoration (juni 1912), Mystic Trees (april 1913), Dedicated (1914) werd pas ontvangen ruim na afloop van de Eerste Wereldoorlog, in juni 1920. De verzamelde werken van W.B. Yeats werden soms in latere of Amerikaanse edities aangeschaft. Early Poems and Stories werd gekocht in het jaar van publicatie (1925), Autobiographies kwam in een latere Amerikaanse editie uit 1927 naar de KB, twintig jaar later, in 1947. 

1936

In 1936 ontving de bibliotheek The Pageant, waarvan twee jaargangen waren verschenen in 1895 en 1896 (voor 1896 en 1897). Alleen het tweede deel maakt deel uit van onze collectie.

1939

Vlak voor de Tweede Wereldoorlog selecteerde de bibliotheek boeken uit twee privécollecties: de bibliotheek van Ricketts' vriend R.N. Roland Holst en de verzameling van dichter en criticus Willem Kloos. Beiden waren in 1938 overleden.

De boeken van R.N. Roland Holst zijn geschonken door zijn weduwe, Henriette Roland Holst-van der Schalk en dragen een ex-libris met haar naam (gemaakt door de bibliotheek):

• Oscar Wilde, De Profundis (negende druk, 1907). Met de handtekening van R.N. Roland Holst.
• The Bard of the Dimbovitza. Roumanian Folk-Songs. Collected from the Peasants, edited by Hélène Vacaresco. Translated by Carmen Sylva and Alma Strettell (tweede druk, 1892).
• Lord de Tabley, Poems, Dramatic and Lyrical (derde druk, 1896).

Bij de boeken uit de verzameling van Willem Kloos zaten twee werken die ontworpen of geschreven waren door Ricketts. Deze boeken hebben een soortgelijk ex-libris met de naam van Willem Kloos:

• W.B. Yeats, Later Poems (herdruk, 1924)
• Charles Ricketts, Oscar Wilde. Recollections (1932)

Charles Ricketts, Oscar Wilde. Recollections (1932)

1954-1961

In de aanloop naar de jaren 1960 begon de KB steeds vaker boeken aan te kopen met het oog op de oprichting van een afdeling over het boek vanaf de negentiende eeuw in Museum Meermanno (nu Huis van het boek). Het is echter volstrekt onduidelijk waarom het ene boek wel in die collectie werd opgenomen en het andere niet. Nu zijn er exemplaren van private presses zoals Kelmscott Press, Vale Press en Eragny Press in zowel de KB als het Huis van het Boek.

In 1954 verwierf de bibliotheek de Vale Press editie van The Poems of Alfred Lord Tennyson (1900), met daarin de lyrische gedichten; dit exemplaar werd gedrukt op perkament en gebonden door Zaehnsdorf. Het werd aangekocht bij F. Hammond, Sutton Coldfield, voor fl. 230,-.

In 1955 verwierf de bibliotheek voor de collectie boekbanden een exemplaar van Charles Ricketts, Beyond the Threshold (1929) met een inscriptie van A.J.A. Symons.

In 1961 werd een exemplaar van Charles Ricketts en Lucien Pissarro's De la typographie et de l'harmonie de la page imprimée; William Morris et son influence sur les arts et métiers (1898) gekocht bij het Internationaal Antiquariaat voor ƒ 45 (factuur betaald op 10 april 1961). 

1988

Tenslotte ontving de bibliotheek in 1988 een grote collectie boeken uit de bibliotheek van dichter Adriaan Roland Holst, neef van R.N. Roland Holst - deze werden in permanente bruikleen gegeven door het Letterkundig Museum (nu Literatuur Museum) in Den Haag. Hieronder waren ook boeken die Adriaan van zijn oom Rik had gekregen:

• The Dial, Nr. 2-5 (1892-1897), met naamstempel van Adriaan Roland Holst. 
• John Gray, Silverpoints (1893), met het ex-libris (ontworpen door R.N. Roland Holst) en met het naamstempel van Adriaan Roland Holst.
• Lord de Tabley, Poems, Dramatic and Lyrical (derde druk, 1896), met de handtekening van de schilderes Charley Toorop en met het naamstempel van Adriaan Roland Holst.
• William Shakespeare, A Most Pleasant and Excellent Conceited Comedy of Sir John Falstaff and the Merry Wives of Windsor (1902). Met ex-libris van 'Klingerder' en het naamstempel van A. Roland Holst.
• William Meinhold, Mary Schweidler, the Amber Witch. The most interesting trial for witchcraft ever known. Printed from an imperfect manuscript by her father, Abraham Schweidler, the pastor of Coserow in the Islands of Usedom (1903). Met het naamstempel van A. Roland Holst.

2006

In 2006 verwierf de bibliotheek een boek van Vale Press voor de boekbandencollectie: de editie van Maurice de Guérin's The Centaur, The Bacchante (1899), in een band van Bryan Cantle (Eddington Bindery). Het was een geschenk van Jan van der Marck.

Tegenwoordig

Het bestaan van een soortement Charles Ricketts-verzameling in de KB is niet te danken aan een doelbewust gehanteerd aankoopbeleid van de bibliotheek. Die collectie is voornamelijk ontstaan bij toeval: omdat Ricketts veel literaire werken ontwierp en omdat in de loop der jaren verschillende schenkers een aantal zeldzame boeken met een interessante herkomst hebben aangeboden.

386. Een roman zonder woorden

Toen vanaf de Eerste Wereldoorlog de eerste 'romans' zonder woorden verschenen, luidde het verdict al snel dat dit geen boeken konden worden genoemd, maar 'mappen grafische kunst' die bovendien zonder enig belang waren: 'wij moeten ons nooit bezondigen aan uitersten als deze', schreef historicus (en later ex-librisdeskundige) Johan Schwencke in het tijdschrift Het Landhuis (10 februari 1937). 

Zulke illustratieve werken waren al bekend van de Vlaamse kunstenaar Frans Masereel (1889-1972) die vanaf 1918 een reeks verhalen in beelden publiceerde. In Nederland werd summier aandacht besteed aan een Amerikaanse kunstenaar die romans 'ohne Worte' publiceerde, Lynd Ward (1905-1985). Zijn werken verschenen niet in Nederlandse uitgaven en alleen zijn eerste boek, God's Man (1929) werd in de pers genoteerd - behalve in Het Landhuis ook bijvoorbeeld in de Haagsche Courant (5 maart 1930) - beide dus maanden na publicatie. De Haagsche Courant hoopte dat het een 'eendagsvlieg' zou blijven. Het boek leek de recensent teveel op een rebus.

Lynd Ward, God's Man (1929)

Lynd Ward publiceerde in 1930 een tweede boek, Madman's Drum, dat nergens werd besproken maar wel zijn enige boek was dat de KB in de collectie opnam, zij het pas zeventien jaar later - in 1947. Na de Tweede Wereldoorlog werden honderden kisten met Engelse en Amerikaanse boeken naar Den Haag verstuurd door het Inter-Allied Book Centre en door de American Bookcenter. De inhoud werd verdeeld over openbare en wetenschappelijke bibliotheken en bestond voornamelijk uit tijdschriften en romans, bedoeld om door de oorlog ontstane hiaten in collecties aan te vullen. Ook de KB nam hiervan honderden titels op - bladzijde na bladzijde in het aanwinstenjournaal is ermee gevuld. Bij de Amerikaanse zendingen zaten niet alleen recente uitgaven, het boek van Ward uit 1930 maakte er ook deel van uit!

Lynd Ward, Manman's Drum (1930): titelpagina

De boeken van Lynd Ward zijn somber getoonzette, socialistische werken waarvan de stijl elementen gemeen heeft met de art deco en met het expressionisme. Hij was niet alleen geïnspireerd door Masereel maar ook door de Duitse schilder Otto Nückel (1888-1955) die in 1926 ook een soortgelijke beeldroman publiceerde: Schicksal. Ward leerde zowel het werk van Masereel als dat van Nückel kennen tijdens een lang verblijf in Duitsland.

Lynd Ward, Manman's Drum (1930): omslag

Art Spiegelman - de bekende auteur van graphic novels - was heel positief over het debuut van Ward, en vrij streng over diens tweede boek:

Madman’s Drum is categorically the most confused of his books. It’s beautiful in some places, some of the images are great. He got very ambitious and I salute the ambition—but I can’t say that he realizes that ambition and I don’t think he would say that either.

(zie The Library of America interviews Art Spiegelman about Lynd Ward).

Hoewel de KB een omvangrijke collectie beeldverhalen bevat zijn de andere boeken van Lynd Ward nooit aangeschaft.

385. Gerard Reve in Egypte

De afgelopen tientallen jaren zijn enkele honderden roofdrukken van het werk van Gerard Reve verschenen, vaak ongepubliceerde brieven, maar ook gedichten en proza die buiten medeweten en zeker zonder toestemming van de auteur zijn gemaakt, veelal door marge-drukkers, op hun eigen drukpers in schuur en huis of op zolder. Het maken en verhandelen van zulke werken is in principe strafbaar, maar het verzamelen ervan niet. Op de een of andere manier hebben wij voor de KB weer meer dan twintig van zulke 'reefdrukken' verworven. 

Een daarvan werd mij omschreven als 

(Reefdruk geheel gezet in hiëroglyfen). Bibliografische gegevens onleesbaar, (8) pag., gedrukt op dun Japans papier, genaaid in soepel blauw karton bedrukt omslag, 11 x 16,1 cm.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Op het eerste gezicht lijkt de uitgave geheel onleesbaar te zijn, maar dat is schijn. Ook de Egyptische hiërogliefen zijn niet wat ze lijken. Het oorspronkelijke schrift uit de tijd van de faraos is niet gebruikt. Je kunt, op basis van herhaling van bepaalde pictogrammen overigens  wel raden dat op het omslag bovenaan de auteursnaam 'Gerard Reve' moet staan en daaronder zou iets met nogal wat e's kunnen zijn gedrukt.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Gelukkig zijn er bronnen voor. Een van de vele verzamelaars van 'reefdrukken' en marginale drukken was mijn oud-collega en margedrukker Kees Thomassen (1950-2015), die dit jaar al weer tien jaar geleden overleed. Hij was niet alleen verzamelaar, maar ook bibliograaf, die een speciale website aanlegde met afbeeldingen en beschrijvingen van alle hem bekende Reve-roofdrukken. Die is echter na zijn dood niet online gebleven en in het destijds door mij gedownloade register lopen de links nu dood. De KB heeft deze website wel opgenomen in het archief (en is daarmee toegankelijk voor bezoekers in het KB-gebouw).

Gelukkig lopen er meer anarchisten rond op deze wereld en heeft Internet Archive op verschillende momenten in de tijd deze website gearchiveerd. De complete bibliografie staat online en als je gokt dat de titel van het uitgaafje begint met het woord 'Twee' kom je uit bij de titel 'Twee gedichten'. (Zie Bibliografie van Reefdrukken op Internet Archive - waarschuwing: de pagina lijkt leeg, maar door naar beneden te scrollen kom je bij de tekst.)

Kees Thomassen, lemma in Bibliografie van Reefdrukken (Internet Archive)

De uitgave zou gemaakt zijn in Kairo bij drukkerij Toet-Ank-Amon in februari 1997. Alleen de datum is niet gefingeerd. De twee gedichten zijn opgenomen in de bundel Verzamelde gedichten (1987): 'Theologie' (pagina 72) en 'Afscheid' (pagina 68). Thomassen heeft het hele colofon getranscribeerd in zijn beschrijving. 

Dat kon hij doen omdat hij wist in welke 'letter' dit boekje was gedrukt. Dat is een op hiërogliefen gebaseerd lettertype, de KingTut-Too, die gratis te krijgen is bij Fontzone, een archief van 'freely downloadable fonts' (zie de website). Er zijn hoofdletters, kleine letters en cijfers beschikbaar als pictogrammen die flora en fauna als basis hebben, waaronder vogels en rietpluimen. 

Zo kun je de gedichten - waarvan ik hier maar een fragment mag laten zien vanwege copyright - ontcijferend lezen.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Van het tweede gedicht is de titel duidelijk te lezen als 'Afscheid' en de eerste regels daarvan luiden:

Vergeet mij maar. Doe mij maar weg
uit Uw herinnering.

Gezien de hoofdletter wordt hier met 'U' God aangeduid. Misschien dat Die wel iets ziet in vergeten, maar voorlopig geldt dat niet voor het internet.