384. Balzac en de Bedachte 'Misdruk'

Wie hoofdstuk XXV van Honoré de Balzac's La Physiologie du marriage (De fysiologie van het huwelijk) opslaat en paragraaf 1 begint te lezen raakt in de vijfde regel in de war. 

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Letters staan ondersteboven, overdwars, in de verkeerde volgorde en er is gerezen wit zichtbaar tussen bijna alle woorden, kortom, het ziet eruit alsof het loden zetsel op de grond is gevallen, lukraak en haastig terug gezet en meteen afgedrukt. In wezen is dit natuurlijk niet het gevolg van een misdruk of van nalatigheid, maar een vorm van ironische zelfcensuur om de werkelijkheid over het religieuze leven van de echtgenote en over de biecht - beide verborgen voor de echtgenoot - niet te laten uitlekken. 

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

De passage staat in de tweede druk uit 1834 (de KB heeft een exemplaar van deze editie) op de pagina's 201-204.

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Bij de 'Errata' (p. 341-342) liet Balzac afdrukken:

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Pages 201, 202, 203 et 204 du tome II.

Pour bien comprendre le sens de ces pages, un lecteur honnête homme doit en relire plusieurs fois les principaux passages; car l' auteur y a mis toute sa pensée.
(Om de betekenis van deze pagina's volledig te begrijpen, moet een eerlijke lezer de belangrijkste passages meerdere keren herlezen, omdat de auteur er zijn volledige gedachtegoed in heeft verwerkt.)

Het boek is bij mijn weten nooit in het Nederlands vertaald.

Deze tekst is binnen het oeuvre van Balzac behalve zijn eerste succes ook een buitenbeentje, want het is geen roman of verhalenbundel, maar een essay, dat binnen zijn grote romanplan, na de Etudes de mœurs en na de afdeling Etudes philosophiques, een categorie op zichzelf vormt. Daar zouden meer zulke werken bijkomen, maar daarvoor leefde de auteur te kort. Hij werd maar 51 jaar oud. Hij had ook willen schrijven over fysionomie, mode, moraal en, in het kort, alles wat een mens kan beïnvloeden. Hij bestudeerde de mens als sociaal wezen.

Het boek wordt gepresenteerd als een advies voor de heer des huizes, maar intussen is het een pleidooi voor de vrijheid van de vrouw die in het negentiende-eeuwse huwelijk eerder een gevangene dan een koningin was.

Met zijn boek schiep Balzac een nieuw genre: een beschrijving van een beroepsgroep, een bepaald deel van de maatschappij, een bevolking van een stad of streek, alsof het om een natuurlijk verschijnsel gaat - alsof David Attenborough bij ons thuis komt filmen en bespreken hoe wij stofzuigen of koken. In Nederland is het genre bijvoorbeeld nagevolgd in Studententypen door J. Kneppelhout.

Zijn curieuze typografische ingreep heeft navolging gekregen, meer dan anderhalve eeuw later, met het werk van Jean Vodaine, die opzettelijk gerezen wit gebruikte om de lezing van zijn kunstenaarsboeken te vertragen en de lezer daardoor tot aandacht te dwingen voor afzonderlijke woorden.

Jean Vodaine (typografie) voor R.M. Rilke, Sept poèmes (1998)

Graag hoor ik over andere voorbeelden van gerezen wit of zulke doelbewuste verstoorde typografie, in welke taal of wat voor soort genre dan ook - kunstenaarsboeken uitgesloten (want daarvan ken ik voldoende voorbeelden).