220. Een Ballet uit 1884

In 1884 werd in het Paleis voor Volksvlijt een aantal keren een ballet opgevoerd met als titel: Sadi of Beloonde Zelfopoffering. Advertenties daarvoor geven aan dat het om een 'volksvoorstelling' ging.

Sadi of Beloonde zelfopoffering (1884)

Bij dit ballet verscheen een tekstboekje en dat was - als we de krant moeten geloven - hoogst noodzakelijk want de verhaallijn was die van een ouderwets melodrama, met verschillende taferelen. Het Nieuws van de Dag schreef letterlijk:

Zij allen waren in hun dijkwijls zeer moeielijk gebarenspel hoogst verdienstelijk. Aan dit ballet is bijzondere zorg besteed.

Het was dus iets tussen een mime- en dansvoorstelling in. Die handelingen zullen inderdaad wel ingewikkeld zijn geweest en de negen taferelen speelden zich af in de haven van Constantinopel, in het huis van Sadi, een zaal is het paleis van de sultan, de kade, een legerkamp, opnieuw het paleis van de sultan, ditmaaal gevolgd door een gevangenis en een tuin om te eindigen in een 'rotsachtig oord met waterval'.

In zestien pagina's tekst werd de handeling uit de doeken gedaan - en van al die woorden werd er dus op het toneel geen enkele uitgesproken... Dat werden honderden gebaren en sprongen voor de elf hoofdrolspelers en daaromheen dwarrelden nog rond:

Gondeliers, Volk, Soldaten, Matrozen, Turksche Mannen en Vrouwen, Bedelaars, Slaven, Negers, Bayadères, Odalisken, Visiers, Rijksgrooten, Amazones, Zigeuners enz.

J.D.G. Grootveld (door Johan Braaksensiek, 1900)
Collectie Rijksmuseum

De krant was vol lof over de decoraties, de geschilderde achterdoeken, gemaakt door J.D.G. Grootveld (1821-1890) en diens leerling Jan Maandag (1850-1932):

Als eene rechtmatige hulde werden de beide vervaardigers herhaalde malen warm toegejuicht en mochten zij op het tooneel hunnen dank daarvoor betuigen.

Afbeeldingen van de decors zijn kennelijk niet bewaard gebleven, op één na, waarvan een impressie is afgedrukt in het tekstboekje. 

Die ene afbeelding is van de laatste scene, de waterval met brug waarop Sadi en zijn rivaal een gevecht op leven en dood voeren.

Litho uit Sadi of Beloonde zelfopoffering (1884)

Het is niet helemaal duidelijk of dit plaatje gebaseerd is op het achterdoek van die scene, want er zijn ook twee dansers afgebeeld - dat was in de schouwburg natuurlijk anders. De titel 'De wilde Amazone' slaat op de jaloerse zigeunerin die wraak wil nemen op de aanstaande vrouw van Sadi, de dochter van de sultan. Onderaan staat 'Laatste Tafereel'.

Het ballet zelf werd voorzien van muziek door Joh. M. Coenen (1824-1899) en 'gearrangeerd en gemonteerd' door de balletmeester, Eduard Witt (1834-1894). Allemaal namen die destijds veel bekendheid genoten.

Het boekje werd gedrukt bij de drukkerij in De Brakke Grond in Amsterdam; er staan  advertenties in voor figuur-zaagmachines, sigaren, toneelkijkers, een stomerij en een krant.

Sadi of Beloonde zelfopoffering (1884)

Het vooromslag is iets te tropisch voor een Turks tafereel. We zien een omranding met een veranda die uitkijkt over het water. Het was destijds niet de gewoonte om omslagillustraties aan te passen aan het onderwerp. Het kon van alles zijn dat de aandacht trok.

Sadi of Beloonde zelfopoffering (1884)

In de linkerrand en ook onderaan zijn kleine vierkante versieringen opgenomen met watervogels, een kip en een kat. Ook linksboven zijn die herhaald. Rechtsboven een al evenmin toepasselijke decoratie van een spinnenweb dat kennelijk in de hoek van de veranda, tegen het dak aan moet worden gedacht. Zulke hoekversieringen zijn normaler dan wij zouden denken. In een letterproef van de Duitse drukkerij Wilhelm Gronau is een soortgelijk hoekstuk afgebeeld. Maar je kon er ook een hondje neerzetten...

Muster-Sammlung von Wilhelm Gronau's Buchdruckerei und Schreiftgiesserei (1891)