268. Stemmen uit de oorlog (4): vrije en onvrije kranten

Het KB-gebouw is nu gesloten, maar online is de KB 24/7 open. De tentoonstelling "Stemmen uit de oorlog" wordt hier ook digitaal voortgezet. Vandaag over de stem van de journalist, de krant, tijdens en na de oorlog.

Het Vrije Volk (1946)

Kranten konden tijdens de oorlog niet vrijelijk publiceren, vooral niet over politiek. De Duitse bezetter controleerde de berichtgeving; journalisten deden bovendien aan zelfcensuur uit angst voor strafmaatregelen. Er was behoefte aan tegenstemmen. 

Met gevaar voor eigen leven drukten en verspreidden sommige verzetsgroepen illegale kranten (vaak in stencil). 

Zij hielden de officiële berichtgeving tegen het licht, vertelden wat de bezetter echt van plan was en publiceerden nieuws dat elders verzwegen werd. Verzetsgroepen bleven zo bovendien op de hoogte van wat de anderen deden.

Zo werden tijdens de oorlog Het Parool, Trouw en Vrij Nederland opgericht, die hun onafhankelijkheid na de oorlog trots afficheerden.

Andere kranten werden opgericht zodra een regio bevrijd was. Het Vrije Volk verscheen voor het eerst in Zuid-Nederland in maart 1945. 

Het Parool. De krant der bevrijding (1945)

Veel affiches zijn niet door de kunstenaars gesigneerd. Het Parool. Krant der bevrijding uit 1945 toont een jonge vrouw op blote voeten - een stedemaagd - met een gigantische vlag en vier vredesduiven. De belettering voegt aan de kleuren rood-wit-blauw nog het bruin toe: "Het Parool Strijdbaar Democratisch". Deze poster vangt het moment van de bevrijding, met zicht op een toekomst in vrijheid. 

Het affiche was het werk van kunstenaar Theo Kurpershoek (1914-1998). Onder de titel van het affiche heeft hij een pijl en boog getekend, waarvan de pijl is vervangen door een tekenpen. Het affiche werd gedrukt bij De Jong & Co in Hilversum.

Een andere poster, Het Parool. Vrij onverveerd, is wèl gesigneerd: rechtsonder het beeld staat de naam Wagemans.

Wim L. Wagemans (tekening), affiche Het Parool Vrij Onverveerd (1945)

De boodschap van deze poster is andersoortig. Deze blikt juist terug naar de jaren van terreur en onderdrukking, hoewel de boodschap bijna identiek is: "Vier jaar illegaal strijdblad THANS dagelijks bevrijdingsnieuws". De prent is realistisch-symbolisch van aard. De Nederlandse leeuw verjaagt de Duitse adelaar, vertrapt een bajonet, verscheurt een vlag met hakenkruis en verbreekt de ketenen van de slavernij.

Deze poster is getekend door de kunstenaar Willem Leonard (Wim) Wagemans (1906-1993) - een Leidse kunstenaar opgeleid in Den Haag, nota bene. Hij werkte dan ook niet voor de Amsterdamse tak van Het Parool, maar voor de Haagse redactie. 

Wagemans werd later vooral bekend als glazenier, maar was ook lithograaf, schilder en grafisch ontwerper, en ontwierp voor de oorlog reclameposters voor Meka (chocolade) en Erdal (schoensmeer).

De poster kon nog niet proeven van de bevrijding omdat die nog helemaal niet op handen was; de bladen van 100 bij 60 cm werden met iets teveel optimisme al op Dolle Dinsdag opgeplakt, dus op 5 september 1944. Een valse start! Toen de Duitse bezetting toch niet voorbij bleek te zijn, werden de affiches gauw verwijderd. Lees hierover een artikel uit Het Parool uit 1995 beschikbaar via Delpher.

Wagemans werkte voor het verzet en vervalste paspoorten en handtekeningen - zo vertelde zijn weduwe later. 

De affiches werden in litho gedrukt bij Drukkerij Sleijser in Voorburg (het contact was een neef van de kunstenaar) en lagen dus al klaar voor de aanstaande bevrijding. Honderden affiches werden in de avonduren van Dolle Dinsdag in Bezuidenhout opgeplakt, en een dag later in aller ijl weer weggehaald, in een kist verstopt, en begraven in de tuin van de drukker. Na de oorlog werden ze opgegraven en opnieuw opgeplakt in Den Haag - Het Parool-artikel (zie boven) toont een foto van een Haagse ruïne waarop de poster prijkt.

Zie voor eerdere en latere afleveringen het overzicht op:
Stemmen uit de oorlog (1)

267. Avondpresentaties bijzondere collecties

In 2018 begonnen we aan het begin van een donderdagavond - vanaf zes uur - met speciale presentaties van kunst in boeken in de KB. De avondpresentaties werden steeds drukker bezocht. Recent wilden we er twee over H.N. Werkman organiseren en die waren al snel voltekend. Maar ze kunnen nu niet doorgaan natuurlijk.

Zodra de KB weer open mag - en bij leven en welzijn - zullen we een reeks nieuwe avondpresentaties aankondigen.

Avondpresentatie in de KB, 19 december 2019

Intussen, een terugblik op een van die avonden, waarbij kunstenaars zich voorstellingen van dieren maakten: prachtige ingekleurde platen in vogelboeken, een luxe editie van Jiskefets Dierenwinkel, kunstenaarsboeken, fotoboeken - veel kwam voorbij - niet alleen mooie boeken hoor, voor het perspectief werden ook enkele heel lelijke boeken getoond - en alles kon worden doorgebladerd voor de Echte Authentieke Ervaring van het Boek.

Nu even alleen online, zie bijvoorbeeld H.N. Werkmans Hot Printing, Boutens en Toorops Naenia, de geschiedenis van de private press in Nederland, G.W. Dijsselhofs illustraties in Kunst en samenleving, en internationale boekkunst in de Collectie Koopman. Onze website is omvangrijk, je hoeft je er niet te vervelen en je kunt heerlijk ronddwalen!

Avondpresentatie in de KB, 19 december 2019

266. Stemmen uit de oorlog (3): kleuren van de oorlog

De tentoonstelling "Stemmen uit de Oorlog" in de KB is tijdelijk niet toegankelijk - vanwege de maatregelen tegen het Coronavirus, uiteraard.

Maar ik kan wel vertellen wat er zoal in de vitrines ligt en wat de KB zoal verzameld heeft op dit gebied. 

Verdinaso-Nederland Program (1939)

De jaren dertig waren het toneel van een veelheid aan politieke bewegingen, linksom, rechtsom, rechtdoor en achterwaarts. In 1939 publiceerde Verdinaso-Nederland in Nijmegen deze brochure. 

Verdinaso staat voor Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen. De Nederlandse tak van Verdinaso viel in het niet bij de Vlaamse die duizenden sympathisanten telde. Men streefde naar de “Dietsche Volksstaat”: heel België, Nederland én Luxemburg verenigd. Dat hoefde niet democratisch te gebeuren vond Verdinaso. 

De antisemitische en antiparlementarische beweging had te kampen met innerlijke gespletenheid én talloze concurrerende groepen. De oprichter werd in 1940 geëxecuteerd en de Nederlandse tak moest van de bezetter fuseren met de NSB.

Een opvallende eigenschap van het gepubliceerde programma is de kleur van het omslag - typografisch heeft het boekje verder weinig te bieden. De kleur oranje staat natuurlijk voor een eenheid van Nederland en omringende gebieden die verwijst naar een moment in de geschiedenis dat de Prins van Oranje, Willem de Zwijger, als leider werd gezien van een gebied dat ook Vlaanderen omvatte.

Dat soort kleuren - we hebben natuurlijk ook de vlag: rood, wit en blauw - blijft de hele oorlog als code gebruikt worden, zowel in publicaties van het verzet als in die van de bezetter. Het hoofd van Michiel de Ruyter tegen een oranje achtergrond siert affiches van de Waffen SS.

Affiche "Op-tegen het bolsjewisme! Meldt u aan bij de Waffen SS" (1943)

Het gebruik van de kleuren rood, wit en blauw kon een stil protest tegen de bezetter inhouden. Een van de verhalen die in de KB de ronde doet - maar er is geen hard bewijs voor - betreft een collectie boeken in de zogenaamde Koningskamer - boven de ingang in het oude gebouw aan het Voorhout - die tijdens de oorlogsjaren zo was geordend in de hoge boekenkasten dat banen rode leren ruggen werden gevolgd door planken met witte boekbanden met onderaan een groot aantal blauwe banden.

Dat zou gebeurd zijn met de zogeheten Collectie Koopman. En dat zou best kunnen, want op Franse wijze waren deze literaire boeken in halfleer gebonden in allerlei kleuren: bruin, groen, wit, blauw en rood bijvoorbeeld. 

Collectie Koopman in de KB, Nationale bibliotheek (foto's: Jos Uljee/Beeldstudio KB)

Veel boeken van de auteur Paul Valéry waren bijvoorbeeld gebonden in wit perkament en veel van de werken van de schrijfster Colette - ook een favoriet van de verzamelaar Koopman en zijn verloofde Anny Antoine - waren gebonden in blauw leer. Zo'n vlag-opstelling werd natuurlijk niet door veel mensen gezien tijdens de oorlog, en ik weet niet zeker of je die vanaf de straat kon zien. En dan nog, was dat maar kort het geval, want al gauw werden ze met andere schatten van de KB naar veiliger locaties overgebracht.

Zie voor eerdere en latere afleveringen het overzicht op:
Stemmen uit de Oorlog (1)

265. De Wereldbibliotheek in vele varianten

Van de populaire uitgaven van uitgeverij De Wereldbibliotheek bestaan vele varianten. De uitgeverij werd opgericht door Leo Simons in 1905 en droeg aanvankelijk de naam Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur. Simons leerde het vak in Londen en bracht het nu in de praktijk met goedkope uitgaven die voor “iedereen” geschikt waren. Een sterk staaltje socialistische volksopvoeding.  

C. en M. Scharten-Antink, De nar uit de Maremmen. III: Naar de eeuwige stad (1929)

De uitgeverij bracht boeken uit van Goethe en Dante, maar ook van Betje Wolff en Aagje Deken, Multatuli en Vondel. Daarnaast verschenen titels over specifieke onderwerpen, zoals De ontwikkeling en de oorsprong van de taal. Allemaal in hetzelfde formaat, op goedkoop papier, maar met modieus gedecoreerde omslagen en titelpagina's die herinneren aan de uitgaven van de Engelse kunstenaar William Morris.   

De KB bezit een uitgebreide collectie van De Wereldbibliotheek, mede dankzij de verzameldrift van A.W.J. Remmerswaal uit Den Haag; hij was boekbinder- en restaurator bij de KB en nogal een karakter. Hij haalde de krant door te protesteren tegen het voorgenomen huwelijk van Prinses Beatrix en Prins Claus (zie bijvoorbeeld De Volkskrant, in Delpher). Remmerswaal was amateurfotograaf en maakte ook enkele filmpjes van de Haagse binnenstad voordat die voor nieuw- en hoogbouw werd gesloopt en een filmpje uit 1961 over het transportsysteem voor aanvragen en boeken in de KB (destijds aan het Voorhout). Hij verzamelde ook ansichtkaarten.

Dante’s Louteringsberg (1913): ingenaaid in papieren omslag en gebonden in halflinnen

Uitgaven werden aan het begin van de twintigste eeuw niet meteen gebonden; dat gebeurde in verschillende partijen, als er vraag was naar een titel, bijvoorbeeld voorafgaand aan de feestdagen in december. De binder gebruikte dan vaak verschillende materialen. Twee collecties in de KB getuigen van die bandvarianten: de verzameling werken van Louis Couperus én de uitgaven van de Wereldbibliotheek. Zo’n collectie geeft een tijdsbeeld en brengt de praktijk van kleine bindpartijen in beeld.

Twee exemplaren van B.G. Escher, De gedaanteveranderingen onzer aarde (1916)

Auteursnaam en titel op voorplat:
uitgelijnd (boven) en vanuit het hart gezet (onder)

De edities verschenen in een papieren omslag, een halflinnen of een linnen band en daarbij kunnen verschillende kleuren gebruikt zijn voor het materiaal en voor de bestempeling met teksten en afbeeldingen.   

Vaak verschillen de schutbladen (afwijkende sierpapieren), de titels werden opnieuw gezet uit een andere letter of anders vormgegeven; de rug vermeldt wel of geen nummer of jaartal. Het uitgeversvignet is de ene keer groter dan de andere. Bij het ene exemplaar wordt de prijs op het omslag vermeld, bij het andere niet. En zo voort. De verschillen zijn legio. Er waren voor veel titels verschillende bindpartijen.     

Sommige bandontwerpen zijn gesigneerd door HH [Herman Hana] of P.H. Praag. 

Onlangs zijn de laatste exemplaren uit de collectie van Remmerswaal geïnventariseerd. Nadat de collectie grotendeel gecatalogiseerd was bleven circa zeven meter dubbele titels over. Die zijn de afgelopen jaren stuk voor stuk bekeken op grote en kleine verschillen in de uitvoering - en daarbij kwamen de getoonde en nog vele andere varianten te voorschijn. De collectie neemt nu meer dan vijfenveertig strekkende meter boekenplank in beslag.

Twee exemplaren van O. Jespersen, De ontwikkeling en de oorsprong van de taal (1928):
auteursnaam en titel in verschillende corpsen (kleinere en grotere letters)

Twee exemplaren van O. Jespersen, De ontwikkeling en de oorsprong van de taal (1928):
uitgeversmerk in verschillende groottes

O. Jespersen, De ontwikkeling en de oorsprong van de taal (1928):
witte schutbladen, bedrukt in oranje, en groene schutbladen, bedrukt in grijs

De afgebeelde selectie is enige tijd te zien in de vitrine bij de ingang van de leeszaal Bijzondere Collecties van de KB.