vrijdag 23 september 2022

329. Satirische beeldstatistiek: Peter Alma

Door een toeval kocht ik voor de KB vorig jaar vroege én late satirische prenten van kunstenaar Peter Alma (1886-1969) - zie Wikipedia. Hij maakte ze vaak naar aanleiding van sociaal onrecht of als illustratie bij beeldstatistieken die in opdracht van bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam werden uitgegeven.

Een voorbeeld van de eerste categorie is er een van tien die verschenen onder de duidelijke titel Kapitalistische orde (waarschijnlijk 1931), uitgegeven door de Socialistische Kunstenaarskring. Het zijn schematische voorstellingen van beroepen die ver afstaan van zijn socialistische idealen. De afbeeldingen van een minister, diplomaat, advocaat of bankier benadrukken de persoonlijke luxe waarin zij leven en de hoge salarissen die zij ontvangen. Bij de bisschop en de priester zien wij andere symbolen.

Peter Alma, 'Priester' uit Kapitalistische orde (1931) 

De priester staat groot in het midden van de voorstelling. De overige geestelijken zitten in banken, hun handen gevouwen in gebed, hun ogen gesloten. De gelaatsuitdrukkingen zijn samengevat door een kruisje dat de neus en mond symboliseert. (De ogen hoeven niet worden afgebeeld omdat ze gesloten zijn.)

De priester draagt een soutane. Zijn ogen zijn geopend, hij kijkt ons aan. Het kruisje in zijn gezicht verbeeldt zijn ogen en neus, terwijl de mond als een streepje eronder is getekend. Een religieus symbool, het kruis aan een ketting, hangt daar waar zijn eigen kruis zich onder de soutane bevindt. De priester is van het weldoorvoede type.

Vanaf 1931 maakte Alma ook beeldstatistieken (zie daarover het boek van Wim Jansen, Beeldstatistiek. Peter Alma, dat in 2014 bij De Buitenkant verscheen). Hij leerde het vak bij de aartsvader van de beeldstatistiek, Gerd Arntz.

In zulke beeldstatistieken worden hoeveelheden en veranderingen daarin weergegeven door symbolen, zoals een huishouden dat wordt verbeeld door een huisje. De laatste beeldstatistieken van Alma verschenen kort na de oorlog in 1946 in een boekje van het Bedrijf der Gemeente Waterleidingen in Amsterdam: De trouwe kraan. Het werd uitgedeeld aan de leerlingen van middelbare scholen, onder andere met de aansporing geen water verloren te laten gaan. Bekend is zijn tekening van een lekkende kraan waaruit het water een zwembad vult waarin zwemmers duiken en spartelen. Motto: 'Een kraan die lekt vult in een jaar het Zuiderbad'.

Niet satirische, pure beeldstatistiek presenteert het overzicht van watergebruik in de huishouding. Het is een vergelijking tussen 1896 en 1946 - het bedrijf bestond toen 50 jaar.

Peter Alma, beeldstatistiek in De trouwe kraan (1946)

Het huishoudelijke verbruik per persoon is weergegeven door emmers. Waren dat er in 1896 nog vier per persoon per jaar (dat is 40 liter), in 1946 was dat aantal gestegen tot 9 en een half. Het laatste is weergegeven door een kleiner emmertje.

Alma's zorgvuldigheid koppelde hij aan strijdlust en satire, zodat zijn sociale gevoel voor rechtvaardigheid zich zelfs kon uitspreken in een neutrale folder van de gemeente.

donderdag 8 september 2022

328. Van overval tot kunstenaarsboek: Beldan Sezen

Binnenkort wordt aan Beldan Sezen de Künstlerbuchpreis 2022 van de Herzog August Bibliothek in Wolfenbüttel uitgereikt. De KB bezit van deze kunstenares drie boeken. Op haar website is een korte biografie opgenomen waarin onder andere te lezen valt: 'She is Turkish by ethnicity, German by birth, and a resident of both the Netherlands and the U.S. – all of which allows her to observe society as an insider and outsider simultaneously'. Ze studeerde in Duisburg en Amsterdam. Haar werk neemt vaak strips als uitgangspunt, is politiek van aard en technisch uniek.

Beldan Sezen, To Keep That Bit of Physical Distance (2016) [omslag]
[© Beldan Sezen. Afgebeeld met toestemming van de kunstenares]

Een voorbeeld daarvan is To Keep That Bit of Physical Distance uit 2016. Het formaat is vrij groot - 34 cm hoog. De teksten zijn niet gedrukt, maar met de hand aangebracht door middel van een speciale afdruktechniek, maar wat als eerste opvalt is dat de pagina's witgekalkt zijn en dat onder die laag verf nog afbeeldingen zichtbaar zijn.

Beldan Sezen, To Keep That Bit of Physical Distance (2016)
[fragment van pagina 7]
[© Beldan Sezen. Afgebeeld met toestemming van de kunstenares]

In dit boek schemeren plaatjes van een Turks stripboek door en dat is geen willekeurige keuze. Het verhaal in dit boek, eigenlijk meer een relaas, een overdenking van persoonlijke reacties en politieke verantwoording, begint met een straatoverval die Sezen in Istanboel ondergaat. Op de tweede dag van haar verblijf in de stad wordt ze om een uur of negen met een pistool bedreigd. Net nadat ze schoolkinderen is gepasseerd en een steeg is ingelopen. Het is de eerste keer dat zij zoiets meemaakt.

Beldan Sezen, To Keep That Bit of Physical Distance (2016)
[fragment van pagina 5]
[© Beldan Sezen. Afgebeeld met toestemming van de kunstenares]

Achteraf voelt zij zich schuldig dat ze niet naar de politie is gegaan. Nu lopen anderen nog steeds gevaar hetzelfde te overkomen. Maar Turkije had in 2016 ander geweld te verwerken: tientallen bommen gingen er vanaf januari 2016 af. Sezen was in 2016 in januari/februari 2016, kort na de eerste aanslagen. Er waren zelfmoordaanslagen door verschillende groeperingen. Het geweld dat Sezen treft valt daarbij in het niets en werkt door in een schuldgevoel: 'I can't save the world'. 

Daarna vertelt zij dat de dader haar wilde beroven van geld, maar dat hij haar liet gaan zonder het af te pakken: 'His values, his goals. His decision.' Deze machteloosheid, het gebrek aan invloed op wat er gebeurt, blijft haar het meeste bij. Afhankelijk te zijn van bruutheid en willekeur.

De geschreven teksten worden afgewisseld met en begeleid door tekeningen in kleur. Het lijken misschien zelfportretten, maar de in groen uitgedoste figuur die op haar kop staat, yoga-oefeningen doet, alsof zij zichzelf een houding probeert te geven, verbeeldt eigenlijk de gewone Turkse soldaat die alleen maar kan toekijken, meningloos. Ook de dader komt deels in beeld: zijn uitgestrekt hand, een portret ten voeten uit met zwarte bivakmuts en blauwe schoenen - een karabijn ernaast als symbool van geweld. 

Andere afbeeldingen zijn van dagelijkse handelingen zoals geroer in een kopje koffie. Tekeningen van  koepels en minaretten worden symbolen van religieuze en politieke macht. Een van die tekeningen toont de groene figuur ingeklemd tussen de bruine muren van de stad. Het verhaal van de overval en het ongedeerd vrijkomen is uitgespreid over twee tegenoverliggende pagina's.

De ondergrond is voor alle pagina's ook een impliciet commentaar: de witgeschilderde pagina's bedekken de bedrukte pagina's van politiek-satirische cartoons die in Turkije te koop zijn, in dit geval het tijdschrift Penguen dat in 2017 werd verboden. Ze schemeren door alle teksten en afbeeldingen heen - tonend dat satirisch commentaar op de nationale politiek weliswaar verboden en bestraft kan worden, maar dat het ondergronds blijft bestaan.

Op de laatste pagina (de rectozijde van het achteromslag) verandert de kleur inkt van zwart in rood en verandert het perspectief van het persoonlijke naar het algemene.

Beldan Sezen, To Keep That Bit of Physical Distance (2016)
[fragment van pagina 15]
[© Beldan Sezen. Afgebeeld met toestemming van de kunstenares]

De straatoverval wordt symptomatisch voor de staat als geheel waar niemand veilig is voor de terreur van een bewind. Daarbij toont Sezen een cellospeler met gasmasker. 

De rode belettering is direct aangebracht, geschreven met een kroontjespen op het witgeschilderde papier. De zwarte teksten zijn voor deze oplage van veertien exemplaren zijn op een bijzondere manier afgedrukt.

Eerst tekent Beldan Sezen haar tekening op transparant papier (onion skin paper), een dunne, lichte papiersoort. Het is bevestigd aan het papieren vel dat in het boek zal komen, maar het ligt ernaast. Ze trekt de tekening over met een scherpe pen en Oost-Indische inkt. Vervolgens keert zij het vel om zodat het op het andere vel komt te liggen en dan drukt zij met haar vingers de inkt  op het papier van het boek. 

Elk exemplaar wordt uiteindelijk net iets anders vanwege de onderschildering en de druk van de vingers. Er ontstaan soms vlekken of hiaten, vandaar dat het de 'blotted line technique' wordt genoemd die ooit door Andy Warhol werd gebruikt voor zijn tekeningen van schoenen. [Zie een Youtubefilmpje van het Andy Warhol Museum.]

donderdag 1 september 2022

327. Wandelen met Richard Long

Het werk van kunstenaar Richard Long ontstaat tijdens wandelingen in de natuur. Hij verzamelt bijvoorbeeld stenen en legt die in een patroon bij elkaar. Soms doet hij dat in een museum, maar vaak ook ergens op een afgelegen locatie, in een berglandschap bijvoorbeeld. Daar kunnen weinig kijkers het kunstwerk zien. Maar het kunstwerk bestaat nog uit een ander deel: een publicatie die door middel van foto’s zijn wandelingen documenteert.

Long werd in 1945 geboren in Bristol, waar hij nog altijd werkt. Zijn eerste solotentoonstelling vond plaats in Duitsland en werd al snel gevolgd door presentaties elders. In Amsterdam hield Art & Project de eerste Nederlandse tentoonstelling van zijn werk in 1970 en in 1973 was zijn werk te zien in het Stedelijk Museum Amsterdam.

Bij beide gelegenheden verscheen een fotoboek bij Art & Project. Het eerste heet From Along a Riverbank en bevat zwart-witfoto’s van bladeren. Het tweede boekje is From Around a Lake. Hierin zijn de foto’s van groene bladeren in kleur afgedrukt. Deze kunstenaarsboeken bevatten wel een titelpagina en een colofon met gegevens over de oplage en uitgever, maar geen enkele toelichting. De wandeling is samengevat in beelden.

Richard Long, From around a lake (1973) en From along a riverbank (1971) 
 

De catalogus van de tentoonstelling in het Stedelijk Museum toont door Long gemaakte foto’s van de landschappen die hij heeft bewandeld en die hij heeft ‘aangepast’ door bijvoorbeeld takken bijeen te leggen. Soms heeft hij een regel tekst toegevoegd, soms niet. De in de natuur achtergelaten kunstwerken krijgen met de foto’s een langer leven. Het enige wat resteert van het ruitvormige patroon van takken op een vlakte is de foto ervan; de takken zijn allang verspreid door de wind en uitgedroogd door de zon.

De twee kunstenaarsboekjes van Richard Long zien er eenvoudig uit. Ze zijn klein, hoog en smal. Niets leidt af van de grassen en bladeren op de foto’s. Toch heeft Long over alles nagedacht. Hij bepaalde de volgorde van de foto’s, de soort papier, de kleur van de inkt en het ontwerp van de pagina’s. Wandeling en boek maken samen het kunstwerk uit, maar de boeken zijn het enige bestendige deel ervan. 

Deze boeken zijn vanaf vandaag een maand te zien in de vitrine bij de leeszaal Bijzondere Collecties in de KB Den Haag.

Vanwege het copyright kan ik hier geen afbeeldingen van de gefotografeerde bladeren en grassen tonen, zie daarvoor enkele afbeeldingen op de site van het Stedelijk Museum Amsterdam, het MOMA en EdcatBeta.