In 1984 distribueerde 'modern antiquariaat' De Tirlemont in Amsterdam exemplaren van de uitgave Toward Totality van Henri Michaux in de vertaling van Louise Landes-Levi. (Het antiquariaat gaf datzelfde jaar één catalogus uit met uitsluitend Nederlandse literatuur. Verder heb ik geen sporen van het antiquariaat gevonden.)
De vertaalster werd in 1944 geboren in New York in een Joods gezin en studeerde tussen 1962 en 1969 aan de universiteit van Californië en aan Mills College, waar zij lessen volgde bij de sarangi-speler Pandit Ram Narayan. Daarna reisde ze naar India om muziek te studeren. Later gaf ze ook muziekonderwijs en al die tijd schreef zij gedichten maar vertaalde bovendien poëzie uit allerlei talen, waaronder Frans. Twee maal woonde ze vijf jaar lang in Amsterdam waar zij onder andere samenwerkte met Simon Vinkenoog. Inmiddels was zij Boeddhist geworden.
 |
Henri Michaux, Vers la complétude / Toward totality (1984)
|
De uitgave Toward Totality is losbladig, met steeds een aantal regels op een pagina (ca. 10,5 bij 15 cm) en die regels zijn gecentreerd geplaatst. Het zijn 27 losse velletjes met de tekst van het gedicht in Engelse vertaling. Dat ziet er heel anders uit dan de eerste uitgave uit 1967: Vers la complétude (Saisie et Dessaisies) verscheen bij uitgeverij GLM van Guy Lévis Mano. Die uitgave telt 22 pagina's met blokjes tekst, soms van maar een enkele regel, vaak van twee tot vier regels en af en toe een blokje van tien regels. Maar de vertaalster heeft de latere uitgave uit 1973 als voorbeeld genomen. Deze werd gepubliceerd in de bundel Moments. Traversées du temps. Daarin is het gedicht net zo gezet als in de vertaling: gecentreerd (dat geldt niet voor alle gedichten in die bundel). Toch is de Engelse weergave soms nog afwijkend. Er is bijvoorbeeld een blok (of strofe) van zes regels verdeeld over drie blokjes van twee regels (waarvan één nog op een volgende pagina ook). In een ander geval zijn twee blokjes van respectievelijk twee regels en één regel samengevoegd tot één blok. Soms zijn regels opgesplitst. Waar bijvoorbeeld in beide Franse edities staat:
l'énormité, la libéralité
staat in het Engels:
the enormity,
the liberality
terwijl er genoeg ruimte was om ze op één regel te plaatsen.
De vertaalster begon aan deze vertaling in 1970, dus tussen beide Franse edities in, en voltooide die in Amsterdam in 1984.
 |
| Henri Michaux, Vers la complétude / Toward totality (1984) |
Voor de Engelse uitgave heeft de vertaalster overlegd met Michaux, die vervolgens een kalligrafische illustratie voor de Amsterdamse uitgave heeft geleverd. Michaux reisde in 1930 en 1931 door Japan, China en India, werd er beïnvloed door Aziatische kunstvormen, terwijl de filosofie van het Boeddhisme en de kalligrafie voor zijn poëzie en tekeningen van enorm belang werden. Wat het teken behelst kan ik niet zeggen (en vanwege copyright kan ik het niet afbeelden).
De uitgave werd ontworpen door de vertaler, gezet door H.M. Pietersen en gedrukt bij Felix-Offset in Amsterdam. In de 'Acknowledgement' is een kleine fout blijven staan in de Franse titel: 'VERS LA COMLÉTUDE'.Maar misschien moeten we het weglaten van de letter 'P' zien als een boeddhistische erkenning van de onmogelijkheid van het streven naar compleetheid?
PS
Twee dagen na de publicatie van dit blog kreeg ik een reactie van Harry van Tienen uit Amsterdam die in de loop der jaren voor verschillende uitgevers en boekwinkels werkzaam was. Hij was in 1984 de eigenaar van antiquariaat De Tirlemont (de Franstalige naam van de plaats Tienen). Het antiquariaat was financieel geen succes, schreef hij, maar het bood hem wel de gelegenheid om als uitgever voor de Michaux-vertaling op te treden. Hij leerde de vertaalster kennen via Simon Vinkenoog. Hij was namelijk lid van diens Maandagavondclub in de voormalige buschauffeurskantine aan de Van Musschenbroekstraat in
Amsterdam-Oost:
Ik redigeerde de uitgave Met eigen woorden indertijd voor
Uitgeverij H.A.M. te Gent. Zodoende kwam ik in contact met Louise Landes Levi. Zij
kon niemand vinden die haar op Tibetaanse leest vormgegeven vertaling van Vers
la complétude van Henri Michaux wilde publiceren. Dus is Antiquaraat De Tirlemont als
gelegenheidsuitgever opgetreden.
Met die uitgave bleek overigens nog iets eigenaardigs aan de hand te zijn:
Louise
regelde zelf zetten en drukken met Felix, de drukker. Na deze druk, kwam ik
jaren later zelf achter, bleek Louise er nog een paar te hebben laten volgen
zonder enige berichtgeving.
We weten dus eigenlijk niet of de KB nu de echte eerste druk heeft, of een latere...
