385. Gerard Reve in Egypte

De afgelopen tientallen jaren zijn enkele honderden roofdrukken van het werk van Gerard Reve verschenen, vaak ongepubliceerde brieven, maar ook gedichten en proza die buiten medeweten en zeker zonder toestemming van de auteur zijn gemaakt, veelal door marge-drukkers, op hun eigen drukpers in schuur en huis of op zolder. Het maken en verhandelen van zulke werken is in principe strafbaar, maar het verzamelen ervan niet. Op de een of andere manier hebben wij voor de KB weer meer dan twintig van zulke 'reefdrukken' verworven. 

Een daarvan werd mij omschreven als 

(Reefdruk geheel gezet in hiëroglyfen). Bibliografische gegevens onleesbaar, (8) pag., gedrukt op dun Japans papier, genaaid in soepel blauw karton bedrukt omslag, 11 x 16,1 cm.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Op het eerste gezicht lijkt de uitgave geheel onleesbaar te zijn, maar dat is schijn. Ook de Egyptische hiërogliefen zijn niet wat ze lijken. Het oorspronkelijke schrift uit de tijd van de faraos is niet gebruikt. Je kunt, op basis van herhaling van bepaalde pictogrammen overigens  wel raden dat op het omslag bovenaan de auteursnaam 'Gerard Reve' moet staan en daaronder zou iets met nogal wat e's kunnen zijn gedrukt.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Gelukkig zijn er bronnen voor. Een van de vele verzamelaars van 'reefdrukken' en marginale drukken was mijn oud-collega en margedrukker Kees Thomassen (1950-2015), die dit jaar al weer tien jaar geleden overleed. Hij was niet alleen verzamelaar, maar ook bibliograaf, die een speciale website aanlegde met afbeeldingen en beschrijvingen van alle hem bekende Reve-roofdrukken. Die is echter na zijn dood niet online gebleven en in het destijds door mij gedownloade register lopen de links nu dood. De KB heeft deze website wel opgenomen in het archief (en is daarmee toegankelijk voor bezoekers in het KB-gebouw).

Gelukkig lopen er meer anarchisten rond op deze wereld en heeft Internet Archive op verschillende momenten in de tijd deze website gearchiveerd. De complete bibliografie staat online en als je gokt dat de titel van het uitgaafje begint met het woord 'Twee' kom je uit bij de titel 'Twee gedichten'. (Zie Bibliografie van Reefdrukken op Internet Archive - waarschuwing: de pagina lijkt leeg, maar door naar beneden te scrollen kom je bij de tekst.)

Kees Thomassen, lemma in Bibliografie van Reefdrukken (Internet Archive)

De uitgave zou gemaakt zijn in Kairo bij drukkerij Toet-Ank-Amon in februari 1997. Alleen de datum is niet gefingeerd. De twee gedichten zijn opgenomen in de bundel Verzamelde gedichten (1987): 'Theologie' (pagina 72) en 'Afscheid' (pagina 68). Thomassen heeft het hele colofon getranscribeerd in zijn beschrijving. 

Dat kon hij doen omdat hij wist in welke 'letter' dit boekje was gedrukt. Dat is een op hiërogliefen gebaseerd lettertype, de KingTut-Too, die gratis te krijgen is bij Fontzone, een archief van 'freely downloadable fonts' (zie de website). Er zijn hoofdletters, kleine letters en cijfers beschikbaar als pictogrammen die flora en fauna als basis hebben, waaronder vogels en rietpluimen. 

Zo kun je de gedichten - waarvan ik hier maar een fragment mag laten zien vanwege copyright - ontcijferend lezen.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Van het tweede gedicht is de titel duidelijk te lezen als 'Afscheid' en de eerste regels daarvan luiden:

Vergeet mij maar. Doe mij maar weg
uit Uw herinnering.

Gezien de hoofdletter wordt hier met 'U' God aangeduid. Misschien dat Die wel iets ziet in vergeten, maar voorlopig geldt dat niet voor het internet.

384. Balzac en de Bedachte 'Misdruk'

Wie hoofdstuk XXV van Honoré de Balzac's La Physiologie du marriage (De fysiologie van het huwelijk) opslaat en paragraaf 1 begint te lezen raakt in de vijfde regel in de war. 

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Letters staan ondersteboven, overdwars, in de verkeerde volgorde en er is gerezen wit zichtbaar tussen bijna alle woorden, kortom, het ziet eruit alsof het loden zetsel op de grond is gevallen, lukraak en haastig terug gezet en meteen afgedrukt. In wezen is dit natuurlijk niet het gevolg van een misdruk of van nalatigheid, maar een vorm van ironische zelfcensuur om de werkelijkheid over het religieuze leven van de echtgenote en over de biecht - beide verborgen voor de echtgenoot - niet te laten uitlekken. 

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

De passage staat in de tweede druk uit 1834 (de KB heeft een exemplaar van deze editie) op de pagina's 201-204.

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Bij de 'Errata' (p. 341-342) liet Balzac afdrukken:

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Pages 201, 202, 203 et 204 du tome II.

Pour bien comprendre le sens de ces pages, un lecteur honnête homme doit en relire plusieurs fois les principaux passages; car l' auteur y a mis toute sa pensée.
(Om de betekenis van deze pagina's volledig te begrijpen, moet een eerlijke lezer de belangrijkste passages meerdere keren herlezen, omdat de auteur er zijn volledige gedachtegoed in heeft verwerkt.)

Het boek is bij mijn weten nooit in het Nederlands vertaald.

Deze tekst is binnen het oeuvre van Balzac behalve zijn eerste succes ook een buitenbeentje, want het is geen roman of verhalenbundel, maar een essay, dat binnen zijn grote romanplan, na de Etudes de mœurs en na de afdeling Etudes philosophiques, een categorie op zichzelf vormt. Daar zouden meer zulke werken bijkomen, maar daarvoor leefde de auteur te kort. Hij werd maar 51 jaar oud. Hij had ook willen schrijven over fysionomie, mode, moraal en, in het kort, alles wat een mens kan beïnvloeden. Hij bestudeerde de mens als sociaal wezen.

Het boek wordt gepresenteerd als een advies voor de heer des huizes, maar intussen is het een pleidooi voor de vrijheid van de vrouw die in het negentiende-eeuwse huwelijk eerder een gevangene dan een koningin was.

Met zijn boek schiep Balzac een nieuw genre: een beschrijving van een beroepsgroep, een bepaald deel van de maatschappij, een bevolking van een stad of streek, alsof het om een natuurlijk verschijnsel gaat - alsof David Attenborough bij ons thuis komt filmen en bespreken hoe wij stofzuigen of koken. In Nederland is het genre bijvoorbeeld nagevolgd in Studententypen door J. Kneppelhout.

Zijn curieuze typografische ingreep heeft navolging gekregen, meer dan anderhalve eeuw later, met het werk van Jean Vodaine, die opzettelijk gerezen wit gebruikte om de lezing van zijn kunstenaarsboeken te vertragen en de lezer daardoor tot aandacht te dwingen voor afzonderlijke woorden.

Jean Vodaine (typografie) voor R.M. Rilke, Sept poèmes (1998)

Graag hoor ik over andere voorbeelden van gerezen wit of zulke doelbewuste verstoorde typografie, in welke taal of wat voor soort genre dan ook - kunstenaarsboeken uitgesloten (want daarvan ken ik voldoende voorbeelden).