59. De Pondok Pers

De Pondok Pers stond niet in Indonesië, al klinkt de naam daar wel naar. Deze pers van de kunstenaar Tinus van Doorn was opgesteld in een huisje dat hij zelf met zijn vrouw had laten bouwen tegen de Lochemse Berg in Barchem (Gelderland). Je kunt je wel afvragen of je het een private press kunt noemen, want drukken met losse loden letters was er niet bij en dat maakt toch de essentie van de door William Morris begonnen private press-beweging uit. In elk geval past de pers in een langere traditie van kunstenaars die hun eigen werk drukken, zoals William Blake.

Tinus van Doorn, De boer en de vos (1937) (detail)

De naam Pondok

Tinus (Martinus Jacobus) van Doorn noemde zijn huisje niet voor niets ‘pondok’. Hij werd geboren in Padang (Sumatra) en in het Indonesisch betekent ‘pondok’ iets als ‘jachthut’ of ‘tijdelijk optrekje’ of ‘vakantiehuisje’. In 1913 keerden zijn ouders met hem terug naar Nederland.

Vanaf 1924 leerde hij modeltekenen en schilderen aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag, maar hij maakte de opleiding niet af. De schilderijen die Van Doorn maakte zijn nogal spookachtig en ze worden wel vergeleken met die van Chagall.

Tinus van Doorn kon niet rondkomen van het geld dat hij met zijn kunst verdiende, zelfs niet als hij werk in opdracht aannam. In zijn houtsneden en linosneden figureren dieren en bijbelse personages. Zijn vrije grafische werk is weliswaar zwart/wit, maar toch vrolijker dan zijn schilderijen en sommige daarvan lijken zich in de eerste plaats tot kinderen te richten. Hij drukte zijn lino’s op een persje.

Tinus van Doorn, De boer en de vos (1937) (omslag)

De uitgaven van de Pondok Pers

Eind jaren dertig werden enkele boekjes voorbereid, maar er zou er maar één echt verschijnen. De rest bleef bij proeven. In 1937 drukte Van Doorn 61 exemplaren van De boer en de vos, een gedicht op basis van een Perzisch sprookje. Dertig exemplaren werden met de hand ingekleurd; het boekje moet in november 1937 gereed zijn gekomen. De tekst was net als de illustraties uitgesneden in linoleum. Ook de titelpagina werd zo geproduceerd. Daarop drukte hij in rood het embleem van de pers: een cirkel met een tekening van zijn huisje en de naam ‘de Pondok Pers’. Een colofon sneed hij niet in linoleum, maar werd uitgetypt en ingeplakt. De KB kocht op een veiling nummer ‘14’, een van de ingekleurde exemplaren. Die kleuren zijn rood, groen, blauw en geel.

Tinus van Doorn, De boer en de vos (1937) (titelpagina)

Na zijn dood – Van Doorn en zijn vrouw pleegden in 1940 zelfmoord toen het Duitse leger hun toenmalige woonplaats Brussel bezette – verscheen een nieuwe uitgave van De boer en de vos bij Ad. Donker. Daarin zijn de linosneden opnieuw van de oorspronkelijke blokken gedrukt, zij het veel gelijkmatiger en goed zwart. In de eerste uitgave waren ze grijzer afgedrukt, maar de kleuren daarin waren feller en mooier dan in de nieuwe uitgave uit 1945. 

Linosnede in Tinus van Doorn, De boer en de vos (1937) [boven] en in De boer en de vos (1945) [onder]

Het hesje van de boer die zijn varkens aan de staarten vasthoudt bijvoorbeeld is blauw en niet zo flets grijs als in de latere editie. Een ander verschil betreft de tekst: in de nieuwe uitgave werd de tekst niet van de lino’s gedrukt, maar gezet uit de letter Bodoni. Twee originele lino’s – met alleen de afbeelding – zijn bewaard in de collectie van Stichting Nobilis. Dit suggereert dat Van Doorn de tekst in aparte lino’s sneed, maar het kan ook zijn dat het tekstgedeelte er later van is afgesneden (bijvoorbeeld toen bij de herdruk werd besloten om de tekst te laten zetten).

Proeven voor latere uitgaven

Voordat Van Doorn en zijn vrouw in april 1938 naar Brussel verhuisden, drukte hij nog een paar andere boekjes. In De dag zijn drie linosneden afgedrukt (waarvan één kleine op het omslag), maar er was geen tekst, geen titelpagina, colofon of embleem.

Tinus van Doorn, De dag (1940) (omslag)

Ook zonder tekst bleef het boekje dat Rilke op het omslag vermeldt. De vijf lino’s hierin (met een heel kleine op het omslag) werden gemaakt naar aanleiding van R.M. Rilke’s Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke. Het KB-exemplaar heeft voorin een handtekening van Tinus van Doorn en daaronder de aantekening: ‘proeven voor Liebe u. Tod’. Het uitgeversembleem in dit boekje is opnieuw gesneden in linoleum: de naam is heel anders geschreven en het lidwoord is weggelaten: ‘pondok pers’.

Tinus van Doorn, Rilke (1937) (omslag en linosnede)

Lange tijd heeft de Pondok Pers een verborgen bestaan geleden, maar in 2005 kwam er een tentoonstelling van Van Doorns werk in Museum Belvédère. De catalogus Tinus van Doorn, 1905-1940. Kunstenaar van het verborgen paradijs besteedt onder andere aandacht aan de uitgaven en noemt er ook nog een paar die zich nu niet in de collectie van de KB bevinden. De drie uitgaven die we wel hebben, zijn in 2014 aangekocht op een veiling.

Op wat voor soort persje Van Doorn zijn boekjes drukte is overigens niet bekend.

[Ook gepubliceerd als KB blog].