101. Een trompe-l'oeil boekomslag

Uit een antiquarische online lijst van enige tijd geleden - ik dacht van Fokas Holthuis en Paul Snijders, maar het is van het net gehaald - zag ik een afbeelding van een bijzonder boekomslag uit de negentiende eeuw. In de KB-collectie hebben we een, gelukkig niet herbonden, exemplaar in die oorspronkelijke papieren band. Het gaat om een religieus werkje, Dr. F. Theremin's, Avondstonden. In 't Nederduitsch uitgegeven door W.R. van Hoëvell, Candidaat tot den H. Dienst bij 't Provinciaal Kerkbestuur van Vriesland.

Dr. F. Theremin's, Avondstonden (1836)

Het boekje werd uitgegeven in Groningen door Boek- en Steendrukker J. Oomkens in 1836. Een advertentie verscheen in de Gorninger Courant op 7 juni 1836. Tot einde 1839 verschenen advertenties voor deze uitgave van de Berlijnse predikant Franz Theremin (1780-1846). De oorspronkelijke editie, Abendstunden, verscheen tussen 1833 en 1839 in drie delen.

Groninger Courant, 7 juni 1836

De vertaler was W.R. van Hoëvell (1812-1879) en het was een van de vroegste publicaties van deze student theologie in Groningen die later naar Nederlands-Indië ging en er verantwoordelijk werd voor het beheer van de kerkelijke belangen. Hij verzette zich tegen de slavenhandel en stond in contact met Multatuli. Over diens Max Havelaar zou hij zeggen dat het zo'n mooi boek was dat een 'rilling' door het hele land had doen gaan.

Niet alle teksten in het boekje werden door hem vertaald; in het voorwoord liet hij weten dat de vertaling van 'Het ontwaken' en die van 'Over de geestelijke welsprekendheid' van twee andere vertalers waren en eerder in tijdschriften waren verschenen. Dat was bijna 20% van het boekje.

Dr. F. Theremin's, Avondstonden (1836, pagina 47)

Het is een keurig negentiende-eeuws boekje, met een titelpagina die zes verschillende soorten en corpsen letters demonstreert waarover drukker Jan Oomkens (1779-1844) kon beschikken.

Dr. F. Theremin's, Avondstonden (1836, titelpagina)

Het KB-exemplaar bevat een opdrachtje van de vertaler: 'Aan mijnen vriend J. de Wal van Hoëvell'. De Wal was een van zijn studievrienden die bij zijn vertrek naar Indië een gedicht voor hem schreef.

Dr. F. Theremin's, Avondstonden (1836, opdracht)

Kortom, een bijzonder exemplaar van een vroeg boekje van een bijzondere man, maar de bijzonderheid van het omslag staat daar los van.

De in zwart gedrukte en omkaderde titel op het omslag is een trompe-l'oeil van een afbladderend affiche, dat rechtsboven en rechtsonder nog is vastgepind - een klein ornamentje duidt dat aan.

Dr. F. Theremin's, Avondstonden (1836, omslag, details)

Linksonder begint het papier om te krullen en aan de bovenzijde links is dat al verder gevorderd. De bovenzijde is bovendien zodanig ver omgekruld dat op de zogenaamde achterzijde van dat imaginaire vel te lezen staat:

'Ter Boek- en Steendrukkerij J. Oomkens' - door het 'omkrullen' zijn niet alle letters meer in hun geheel zichtbaar.

Dr. F. Theremin's, Avondstonden (1836, omslag, detail)

Dit omslag heeft in zijn speelsheid niets te maken met de inhoud van het prekerige boekje - 'een dood is ons bestaan op aarde' is de meest opgewekte grondgedachte van Theremin. Maar de speelsheid adverteert wel de vaardigheden van de drukkerij die met een combinatie van lithodruk en typografie een boekje maakte dat tussen andere theologische traktaten in een boekhandel direct zou opvallen.

De andere vroege publicaties van Van Hoëvell, zoals Harp en psalter (1837) en Anacreontische zangen (1832) hebben op het omslag een standaard decoratierand of een eenvoudig kader.

[Over de drukkerij schreef Abe Kuipers in het documentaire boek A. van der Veen Oomkens, een Groninger lettergieterij in de negentiende eeuw (1987).]