386. Een roman zonder woorden

Toen vanaf de Eerste Wereldoorlog de eerste 'romans' zonder woorden verschenen, luidde het verdict al snel dat dit geen boeken konden worden genoemd, maar 'mappen grafische kunst' die bovendien zonder enig belang waren: 'wij moeten ons nooit bezondigen aan uitersten als deze', schreef historicus (en later ex-librisdeskundige) Johan Schwencke in het tijdschrift Het Landhuis (10 februari 1937). 

Zulke illustratieve werken waren al bekend van de Vlaamse kunstenaar Frans Masereel (1889-1972) die vanaf 1918 een reeks verhalen in beelden publiceerde. In Nederland werd summier aandacht besteed aan een Amerikaanse kunstenaar die romans 'ohne Worte' publiceerde, Lynd Ward (1905-1985). Zijn werken verschenen niet in Nederlandse uitgaven en alleen zijn eerste boek, God's Man (1929) werd in de pers genoteerd - behalve in Het Landhuis ook bijvoorbeeld in de Haagsche Courant (5 maart 1930) - beide dus maanden na publicatie. De Haagsche Courant hoopte dat het een 'eendagsvlieg' zou blijven. Het boek leek de recensent teveel op een rebus.

Lynd Ward, God's Man (1929)

Lynd Ward publiceerde in 1930 een tweede boek, Madman's Drum, dat nergens werd besproken maar wel zijn enige boek was dat de KB in de collectie opnam, zij het pas zeventien jaar later - in 1947. Na de Tweede Wereldoorlog werden honderden kisten met Engelse en Amerikaanse boeken naar Den Haag verstuurd door het Inter-Allied Book Centre en door de American Bookcenter. De inhoud werd verdeeld over openbare en wetenschappelijke bibliotheken en bestond voornamelijk uit tijdschriften en romans, bedoeld om door de oorlog ontstane hiaten in collecties aan te vullen. Ook de KB nam hiervan honderden titels op - bladzijde na bladzijde in het aanwinstenjournaal is ermee gevuld. Bij de Amerikaanse zendingen zaten niet alleen recente uitgaven, het boek van Ward uit 1930 maakte er ook deel van uit!

Lynd Ward, Manman's Drum (1930): titelpagina

De boeken van Lynd Ward zijn somber getoonzette, socialistische werken waarvan de stijl elementen gemeen heeft met de art deco en met het expressionisme. Hij was niet alleen geïnspireerd door Masereel maar ook door de Duitse schilder Otto Nückel (1888-1955) die in 1926 ook een soortgelijke beeldroman publiceerde: Schicksal. Ward leerde zowel het werk van Masereel als dat van Nückel kennen tijdens een lang verblijf in Duitsland.

Lynd Ward, Manman's Drum (1930): omslag

Art Spiegelman - de bekende auteur van graphic novels - was heel positief over het debuut van Ward, en vrij streng over diens tweede boek:

Madman’s Drum is categorically the most confused of his books. It’s beautiful in some places, some of the images are great. He got very ambitious and I salute the ambition—but I can’t say that he realizes that ambition and I don’t think he would say that either.

(zie The Library of America interviews Art Spiegelman about Lynd Ward).

Hoewel de KB een omvangrijke collectie beeldverhalen bevat zijn de andere boeken van Lynd Ward nooit aangeschaft.

385. Gerard Reve in Egypte

De afgelopen tientallen jaren zijn enkele honderden roofdrukken van het werk van Gerard Reve verschenen, vaak ongepubliceerde brieven, maar ook gedichten en proza die buiten medeweten en zeker zonder toestemming van de auteur zijn gemaakt, veelal door marge-drukkers, op hun eigen drukpers in schuur en huis of op zolder. Het maken en verhandelen van zulke werken is in principe strafbaar, maar het verzamelen ervan niet. Op de een of andere manier hebben wij voor de KB weer meer dan twintig van zulke 'reefdrukken' verworven. 

Een daarvan werd mij omschreven als 

(Reefdruk geheel gezet in hiëroglyfen). Bibliografische gegevens onleesbaar, (8) pag., gedrukt op dun Japans papier, genaaid in soepel blauw karton bedrukt omslag, 11 x 16,1 cm.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Op het eerste gezicht lijkt de uitgave geheel onleesbaar te zijn, maar dat is schijn. Ook de Egyptische hiërogliefen zijn niet wat ze lijken. Het oorspronkelijke schrift uit de tijd van de faraos is niet gebruikt. Je kunt, op basis van herhaling van bepaalde pictogrammen overigens  wel raden dat op het omslag bovenaan de auteursnaam 'Gerard Reve' moet staan en daaronder zou iets met nogal wat e's kunnen zijn gedrukt.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Gelukkig zijn er bronnen voor. Een van de vele verzamelaars van 'reefdrukken' en marginale drukken was mijn oud-collega en margedrukker Kees Thomassen (1950-2015), die dit jaar al weer tien jaar geleden overleed. Hij was niet alleen verzamelaar, maar ook bibliograaf, die een speciale website aanlegde met afbeeldingen en beschrijvingen van alle hem bekende Reve-roofdrukken. Die is echter na zijn dood niet online gebleven en in het destijds door mij gedownloade register lopen de links nu dood. De KB heeft deze website wel opgenomen in het archief (en is daarmee toegankelijk voor bezoekers in het KB-gebouw).

Gelukkig lopen er meer anarchisten rond op deze wereld en heeft Internet Archive op verschillende momenten in de tijd deze website gearchiveerd. De complete bibliografie staat online en als je gokt dat de titel van het uitgaafje begint met het woord 'Twee' kom je uit bij de titel 'Twee gedichten'. (Zie Bibliografie van Reefdrukken op Internet Archive - waarschuwing: de pagina lijkt leeg, maar door naar beneden te scrollen kom je bij de tekst.)

Kees Thomassen, lemma in Bibliografie van Reefdrukken (Internet Archive)

De uitgave zou gemaakt zijn in Kairo bij drukkerij Toet-Ank-Amon in februari 1997. Alleen de datum is niet gefingeerd. De twee gedichten zijn opgenomen in de bundel Verzamelde gedichten (1987): 'Theologie' (pagina 72) en 'Afscheid' (pagina 68). Thomassen heeft het hele colofon getranscribeerd in zijn beschrijving. 

Dat kon hij doen omdat hij wist in welke 'letter' dit boekje was gedrukt. Dat is een op hiërogliefen gebaseerd lettertype, de KingTut-Too, die gratis te krijgen is bij Fontzone, een archief van 'freely downloadable fonts' (zie de website). Er zijn hoofdletters, kleine letters en cijfers beschikbaar als pictogrammen die flora en fauna als basis hebben, waaronder vogels en rietpluimen. 

Zo kun je de gedichten - waarvan ik hier maar een fragment mag laten zien vanwege copyright - ontcijferend lezen.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Van het tweede gedicht is de titel duidelijk te lezen als 'Afscheid' en de eerste regels daarvan luiden:

Vergeet mij maar. Doe mij maar weg
uit Uw herinnering.

Gezien de hoofdletter wordt hier met 'U' God aangeduid. Misschien dat Die wel iets ziet in vergeten, maar voorlopig geldt dat niet voor het internet.

384. Balzac en de Bedachte 'Misdruk'

Wie hoofdstuk XXV van Honoré de Balzac's La Physiologie du marriage (De fysiologie van het huwelijk) opslaat en paragraaf 1 begint te lezen raakt in de vijfde regel in de war. 

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Letters staan ondersteboven, overdwars, in de verkeerde volgorde en er is gerezen wit zichtbaar tussen bijna alle woorden, kortom, het ziet eruit alsof het loden zetsel op de grond is gevallen, lukraak en haastig terug gezet en meteen afgedrukt. In wezen is dit natuurlijk niet het gevolg van een misdruk of van nalatigheid, maar een vorm van ironische zelfcensuur om de werkelijkheid over het religieuze leven van de echtgenote en over de biecht - beide verborgen voor de echtgenoot - niet te laten uitlekken. 

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

De passage staat in de tweede druk uit 1834 (de KB heeft een exemplaar van deze editie) op de pagina's 201-204.

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Bij de 'Errata' (p. 341-342) liet Balzac afdrukken:

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Pages 201, 202, 203 et 204 du tome II.

Pour bien comprendre le sens de ces pages, un lecteur honnête homme doit en relire plusieurs fois les principaux passages; car l' auteur y a mis toute sa pensée.
(Om de betekenis van deze pagina's volledig te begrijpen, moet een eerlijke lezer de belangrijkste passages meerdere keren herlezen, omdat de auteur er zijn volledige gedachtegoed in heeft verwerkt.)

Het boek is bij mijn weten nooit in het Nederlands vertaald.

Deze tekst is binnen het oeuvre van Balzac behalve zijn eerste succes ook een buitenbeentje, want het is geen roman of verhalenbundel, maar een essay, dat binnen zijn grote romanplan, na de Etudes de mœurs en na de afdeling Etudes philosophiques, een categorie op zichzelf vormt. Daar zouden meer zulke werken bijkomen, maar daarvoor leefde de auteur te kort. Hij werd maar 51 jaar oud. Hij had ook willen schrijven over fysionomie, mode, moraal en, in het kort, alles wat een mens kan beïnvloeden. Hij bestudeerde de mens als sociaal wezen.

Het boek wordt gepresenteerd als een advies voor de heer des huizes, maar intussen is het een pleidooi voor de vrijheid van de vrouw die in het negentiende-eeuwse huwelijk eerder een gevangene dan een koningin was.

Met zijn boek schiep Balzac een nieuw genre: een beschrijving van een beroepsgroep, een bepaald deel van de maatschappij, een bevolking van een stad of streek, alsof het om een natuurlijk verschijnsel gaat - alsof David Attenborough bij ons thuis komt filmen en bespreken hoe wij stofzuigen of koken. In Nederland is het genre bijvoorbeeld nagevolgd in Studententypen door J. Kneppelhout.

Zijn curieuze typografische ingreep heeft navolging gekregen, meer dan anderhalve eeuw later, met het werk van Jean Vodaine, die opzettelijk gerezen wit gebruikte om de lezing van zijn kunstenaarsboeken te vertragen en de lezer daardoor tot aandacht te dwingen voor afzonderlijke woorden.

Jean Vodaine (typografie) voor R.M. Rilke, Sept poèmes (1998)

Graag hoor ik over andere voorbeelden van gerezen wit of zulke doelbewuste verstoorde typografie, in welke taal of wat voor soort genre dan ook - kunstenaarsboeken uitgesloten (want daarvan ken ik voldoende voorbeelden).

383. Een nieuwe uitgave over Charles Ricketts

Vandaag heb ik op mijn Charles Ricketts & Charles Shannon blog aangekondigd dat een nieuwe uitgave over Ricketts is gepubliceerd: Charles Ricketts's Early Drawings Published  from December 1885 to August 1889.

Omslag van Charles Ricketts's Early Drawings

Exemplaren kunnen vanaf vandaag worden besteld, zie daarvoor de blog Charles Ricketts & Charles Shann0n: aflevering 693 New Publication.

382. Het Grafisch Centrum Groningen 1977

Op zoek naar gegevens over een - deels - in het Grafisch Centrum Groningen gemaakt boek (dat komt later wel een keer aan de orde) stuitte ik op een uitgave uit 1977 waarvoor drukkers en kunstenaars hebben samengewerkt.

Grafisch Centrum 1977: titelpagina 

Het heet Grafisch Centrum 1977 en bevat litho's, etsen, een zeefdruk en drukwerk van bijvoorbeeld Hanneke Sterk (ets), Hester Verkruissen (typografie), Jan van der Baan (litho) en Evert Winkel (zeefdruk).

Grafisch Centrum 1977: inhoud

Hester Verkruissen zette en drukte, voor haar doen nogal klassiek, een gedicht van Paul van Ostaijen.

Bijdrage van Hester Verkruissen aan Grafisch Centrum 1977

Ook drukker Pim J. Witteveen droeg een typografische illustratie bij met een anoniem gedicht over lompenpapier. Moraal: van lompen papier maken is goed, maar slechte teksten schrijven op papier maakt er weer lompen van. 

Bijdrage van Pim Witteveen aan Grafisch Centrum 1977

Er werden maar 23 exemplaren samengesteld en grotendeels verdeeld onder de negentien deelnemers. De KB heeft, net als de universiteitsbibliotheek Groningen, een exemplaar.

381. Dwarsdenkers in de KB

Op zondag 17 november is in de KB een festival over dwarsdenkers en tegengeluiden met lezingen, paneldiscussies, interviews en presentaties over historische en moderne dwarsdenkers en hun rebelse uitspraken. Ook is er aandacht voor afwijkende of verboden boeken.

Dwarsdenkersfestival, 17 november 2024

Onder de sprekers zijn auteurs Edward van de Vendel, Dean Bowen en Mariken Heitman, WOMEN Inc.-oprichter Jannet Vaessen, viroloog Marion Koopmans, KB-conservator Jeroen Vandommele en KB-specialist Huibert Crijns. Zelf geef ik op twee momenten presentaties van bijzondere boeken gemaakt door uitzonderlijke mensen.

Het Dwarsdenkersfestival vindt plaats op 17 november van 10.00 uur tot 17.00 uur in de KB, aan de Willem Alexanderhof 5 in Den Haag. Entree is € 22,50 per persoon. Daarvoor krijg je ook een lunch aangeboden - het programma is divers en interessant, schrijf je dus vooral nu in!

Zie Dwarse denkers centraal en Dwarsdenkersfestival.

Tickets zijn verkrijgbaar in de webshop. 

De KB werkt samen met internationale schrijversvereniging PEN Nederland.

380. Gebakken lucht of zware kost (4)

Een bekende voorstelling is die van Johannes de Evangelist die de hele tekst van de Apocalyps verinnerlijkt op de prent van Dürer uit 1498.

Albrecht Dürer,
Johannes de Evangelist verslindt het boek
(houtsnede, 1498)

Een stevige maaltijd, maar dan heb je ook een goddelijke inblazing.

Er is dus meer aan de hand met papier eten dan op het eerste oog lijkt. 

Er bestaat een onderscheid tussen vrijwillig papier eten (religieus, medisch) en onvrijwillig papier eten (straf, moord, verslaving of gewoon dommigheid). 

En er is het onderscheid tussen boeken die gemaakt zijn van etenswaren maar niet opgegeten worden en boeken die niet om op te eten zijn, maar wel genuttigd worden.

Hoe dan ook, het is geen raar idee om te denken dat het opeten van boeken een goede zaak is.

Het zou bijvoorbeeld bij leesbevordering onder jongeren kunnen worden ingezet. Dat magische van papier eten zal hen toch met Harry Potter wel aanspreken en zo leren zij lappen teksten niet uit hun hoofd, maar uit maag. Echt magisch dus.

Maar misschien is dit idee zelfs voor de Dag van de Materialiteit een uiting van te revolutionair materialisme, bent u bovendien al genoeg geïnspireerd en wilt u nu eerst iets gewoons eten en drinken.

[Toespraak gehouden in de aula van de KB Den Haag op de Tweede Dag van de Materialiteit, 18 oktober 2024.]