320. Luns-pakket uit 1967

Bij aanbiedingen van boeken gaat mijn grootste nieuwsgierigheid uit naar boeken van kunstenaars en ontwerpers, maar ook van andere groepen zoals demonstranten en eenlingen met curieuze wereldbeelden. Denk aan het genre Bart Huges - de man die een gaatje in zijn hoof boorde voor een verruimd bewustzijn via het derde oog. De jaren zestig van de twintigste eeuw zijn vruchtbare grond geweest voor zulke acties.

Nu lag er weer zoiets eigenaardigs op mijn bureau dat in geen bibliotheek aanwezig is. Ik vond alleen een exemplaar in de collectie van het IISG te Amsterdam. Maar het gaat toch echt om een publicatie die past in de KB-collectie en de oplage was ook niet zo klein: 10.000 exemplaren, dat is nogal wat voor iets dat daarna spoorloos lijkt te zijn verdwenen.

Luns-pakketje van Werkgroep "Luns-Time is Over"

Het begint met een kleine envelop (96, x 14,5 cm) waarop de initiatiefnemer is vermeld: Werkgroep "Luns-Time is Over". Werkgroep? Dat klinkt naar de jaren zestig.

Een jaar van uitgave is niet vermeld. De envelop - met aanduiding 'Port betaald Driebergen' bevat een nog kleiner envelopje van 6,5 x 10,4 cm. Dat heeft een titel: Luns-pakketje. De werkgroep uit Odijk maakte hiermee natuurlijk een toespeling op de beroemde politicus en Minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns. De Wikipedia-pagina over Luns citeert historicus Martin Bossenbroek (die nog een tijd voor de KB werkte):

Luns werd door zijn politieke tegenstanders neergezet als een conservatief en reactionair politicus. Historicus Martin Bossenbroek omschrijft Luns als "geen idealist, maar een realistische machtspoliticus en als zodanig een succesvol onderhandelaar, een conservatieve nationalist, 'maar niet reactionair'." Bossenbroek beschrijft hem verder als iemand die ruimtes vulde met zijn air, anekdotes, zijn lengte van 1,95 meter en ongezouten meningen.

Onder zijn tegenstanders waren ludieke provo-achtige figuren, zoals degenen die zich verenigden in de Werkgroep "Luns-Time is Over" - Luns slaat niet alleen op de figuur Luns maar ook op het steenkolenengels van de internationale diplomaat. Zo zou hij het woord 'lunch' waarschijnlijk hebben uitgesproken.

Luns' betekenis voor de wereld

Het Luns-pakketje bevat een standaardwerk, althans de titel ervan suggereert dat: Luns' betekenis voor de wereld. Maar het is een klein werkje en meet 7,5 bij 6 cm. Als daarin het hele belang van Luns kan passen, kan het niet veel voorstellen, maar het wordt nog erger want het katern van 32 pagina's bevat behalve de titelpagina geen tekst. Het behoort daarmee niet alleen tot het genre van de protestuitgaven (zoals het tijdschrift Provo), maar ook tot het genre van het kunstenaarsboek dat vooral ten tijde van Fluxus in de jaren zestig veel werd gebruikt: een boek met geheel witte pagina's als een commentaar op kunstbeschouwing, lezen, autoriteit of wat dan ook. De uitgewiste vorm klonk als een protest. 

Toch is er nog wel enige inhoud. Het boekje bevat een speldje in de kleuren van de wimpel en de Nederlandse vlag.

Luns' betekenis voor de wereld

De verkoper die het mij aanbood dateerde het geheel op circa 1970, maar het is in feite ouder. Via Delpher - waarin uit de naoorlogse periode nog lang niet alle kranten digitaal kunnen worden aangeboden - vond ik twee verwijzingen, een uit de De Volkskrant van 21 november 1967 en een tweede uit De Nieuwe Limburger van 25 november 1967.

Prikken in het buitenlandse beleid, dat is een van de doelen waarnaar de werkgroep Sjaloom al lang streeft, maar binnenkort gaan ze het doen met echte spelden.

Dat Sjaloom staat nergens in ons uitgaafje overigens, maar kennelijk zat dat ook in Odijk. Sjaloom zou de buttons gaan verspreiden op 10 december vanwege de Dag van de Rechten van de Mens.

De Nieuwe Limburger voegde eraan toe:

Intussen zullen over het gehele land Luns-pakketjes worden verspreid, voorlopig tienduizend. Hierin zit een speldje dat veel lijkt op de onderscheidingen waaraan hoge Haagse ambtenaren - vooral van Buitenlandse Zaken - zo rijk zijn.

Deze krant vermeldt ook de naam van de Secretaris van de Sjaloomgroep, Piet Reckman, een man die zich zijn hele leven inzette voor zaken als onderwijsvernieuwing en het milieu. In de jaren vijftig maakte hij deel uit van de Pleingroep, en daaruit kwamen instituten als Novib en de wereldwinkels voort. 

Achter de lichtheid en humor van deze protest-uitgave uit december 1967 ging dus ook een uiterst serieuze politieke overtuiging schuil.

319. F. ten Harmsen van Beek in het land der bibliofielen

Van sommige dichters verschenen tijdens de hoogtijdagen van het bibliofiele drukwerk, het 'drukwerk in de marge' tijdens de laatste dertig jaren van de twintigste eeuw, uitgave na uitgave: Gerrit Komrij, bijvoorbeeld publiceerde bij ongeveer elke private press die er maar bestond, terwijl andere dichters misschien meer als huisdichters van bepaalde persen werden gezien, zoals Hans van de Waarsenberg, wiens gedichten vooral door In de Bonnefant werden gepubliceerd.

Andere dichters konden niet worden gepubliceerd, zoals Gerard Reve, die zulke uitgaven ten strengste verbood - en anders zijn gérant wel, Joop Schafthuizen. Maar van Reve verscheen nu juist een onafzienbare stroom uitgaven in beperkte oplagen, bij wijze van straf, omdat hij enkele 'roofdrukkers' voor de rechter had gebracht. Hij had natuurlijk gelijk, ze drukten zijn teksten zonder toestemming, maar het effect was averechts. Voortaan verschenen de uitgaven 'onder de toonbank', slechts verspreid in zeer kleine oplagen voor een exclusieve kring van vertrouwde mede-drukkers of ingewijden. Echte namen staan er niet in en alle namen van uitgevers en plaatsnamen zijn toespelingen op het werk van Reve. Ongepubliceerde brieven, fragmenten, gedichten verschenen in tientallen uitgaven.

F. Harmsen van Beek - die maar twee officiële bundels liet verschijnen - is een ander uiterste. Als je geen gedichten meer schrijft of verspreidt kunnen ze niet gedrukt worden, ook niet clandestien. Er verschenen dan ook maar heel weinig van zulke uitgaven. In 1975 drukte kunstenaar Siep van den Berg een fragment uit het gedicht 'Humorloos gedicht' en maakte er zelf een collage bij. In 1982 publiceerde boekhandel Cursief in Enhuizen het gedicht Lof der onmatigheid in een oplage van 180 exemplaren. Dat was tijdens de Boekenweek en de tekst was gebaseerd op het typoscript van het gedicht, dus de dichteres zal haar medewerking hebben verleend, net als bij de eerste uitgave.

Enkele jaren voor haar dood in 2009 verschenen enkele uitgaven bij Ser Prop in Banholt. Die werden gedrukt in verdacht kleine oplagen - tien of acht exemplaren - waarschijnlijk dus zonder toestemming, maar duidelijk bedoeld als hommage aan de dichteres. Drie gedichten (2007) werd gevolgd door Goed begrepen! (2008) en samen bevatten ze vijf gedichten die ongebundeld waren gebleven.

F. Harmsen van Beek, Goede morgen? Hemelse mevrouw Ping (2000)

Onlangs kocht ik voor de KB een totaal onbekende herdruk van een gedicht uit het debuut van Harmsen van Beek: Goede morgen? Hemelse mevrouw Ping. Volgens het colofon is het gezet door Papieren Vingers - en dat is de kunstenares Anne van der Putte in Utrecht. Ook zij zal de tekst uit bewondering voor het werk hebben gekozen. Zij zette de tekst tijdens een cursus boekdruk in Amsterdam en drukte vervolgens op de Perfect degelpers van Drukkerij Polka in Amsterdam. Het colofon bevat de gebruikelijke uitgebreide gegevens over het gebruikte papier, maar zwijgt over de oplage.

F. Harmsen van Beek, Goede morgen? Hemelse mevrouw Ping (2000)

Het colofon is in wit gedrukt op blauw Diamant Durocol papier en het gedicht is gezet uit de magere Mercator en gedrukt in lichtgroen op Velké Losiny papier. Curieus is de uitlijning, namelijk langs de binnenvouw van het katern, waardoor de regels op de linker bladzijde niet links lijnen, zoals gebruikelijk.

F. Harmsen van Beek, Goede morgen? Hemelse mevrouw Ping (2000)

Anne van der Putte (geboren in 1969) is beeldend kunstenaar en heeft een eigen website Wijze Meisjes. Ze heeft ook nog een pagina als drukker bij Drukwerk in de Marge onder de naam Papieren Vingers, maar daar staan geen verwijzingen naar boeken op - ze kocht weliswaar een Adana-persje en continueerde haar 'bedrijfje' van 1999 tot 2005, maar ander zaken gingen voor. De KB had tot nu toe nog geen enkele uitgave van Papieren Vingers, maar nu dus één. En meer zijn er ook niet. Wel maakte zij enkele unica met teksten van Toon Tellegen.

De oplage van haar Harmsen van Beek-publicatie is onbekend, maar veel exemplaren zullen het niet geweest zijn; de kunstenares zelf denkt dat het om zo'n 20 exemplaren gaat. Ze mailde me dat er dertien exemplaren verspreid werden via de zogeheten Post op Zondag in de jaren 2002-2004 als onderdeel van de "Dienst Hoopvolle Akties van het Minysterie van Aandacht". Minysterie met een y inderdaad, want ook dat is een mysterie: niets over te vinden. Anne van der Putte schreef mij dat zij over dat mooie project nog eens een boekje wil maken. Wij zijn benieuwd.

318. Typografisch protest uit de jaren zestig: Frans de Jong

In het maart-nummer van Bibliotheekblad schreef ik over Waf. Blafoefening van kunstenaar/drukker Frans de Jong (1921-2010). Het verscheen in 1966, een jaar dat in Amsterdam driftig tegen van alles geprotesteerd werd. De politie noemde de demonstranten 'honden' en De Jong bedacht toen dat het belangrijk was als hond om goed te kunnen blaffen. 

Frans de Jong, Waf. Blafoefening (1966)

Hij ontwierp een boekje met lessen dat in loden letters werd gedrukt, waarbij hij heel wat kunststukjes uithaalde: kleuren in diverse drukgangen over elkaar aangebracht, teksten in uitwaaierende cirkelvormen gezet. 

Frans de Jong, Waf. Blafoefening (1966)

In plaats van naar wapens te grijpen, greep De Jong naar de zethaak. In plaats van spandoek gebruikte hij papier en inkt. In plaats van fundamentalisme koos hij voor ambiguïteit en humor. Want als honden die blaffen iets niet doen is het bijten.

De tekst is afgedrukt in de KB-rubriek over topstukken in Bibliotheekblad. Ga naar de website van Bibliotheekblad voor informatie over een abonnement.