268. Stemmen uit de oorlog (4): vrije en onvrije kranten

Het KB-gebouw is nu gesloten, maar online is de KB 24/7 open. De tentoonstelling "Stemmen uit de oorlog" wordt hier ook digitaal voortgezet. Vandaag over de stem van de journalist, de krant, tijdens en na de oorlog.

Het Vrije Volk (1946)

Kranten konden tijdens de oorlog niet vrijelijk publiceren, vooral niet over politiek. De Duitse bezetter controleerde de berichtgeving; journalisten deden bovendien aan zelfcensuur uit angst voor strafmaatregelen. Er was behoefte aan tegenstemmen. 

Met gevaar voor eigen leven drukten en verspreidden sommige verzetsgroepen illegale kranten (vaak in stencil). 

Zij hielden de officiële berichtgeving tegen het licht, vertelden wat de bezetter echt van plan was en publiceerden nieuws dat elders verzwegen werd. Verzetsgroepen bleven zo bovendien op de hoogte van wat de anderen deden.

Zo werden tijdens de oorlog Het Parool, Trouw en Vrij Nederland opgericht, die hun onafhankelijkheid na de oorlog trots afficheerden.

Andere kranten werden opgericht zodra een regio bevrijd was. Het Vrije Volk verscheen voor het eerst in Zuid-Nederland in maart 1945. 

Het Parool. De krant der bevrijding (1945)

Veel affiches zijn niet door de kunstenaars gesigneerd. Het Parool. Krant der bevrijding uit 1945 toont een jonge vrouw op blote voeten - een stedemaagd - met een gigantische vlag en vier vredesduiven. De belettering voegt aan de kleuren rood-wit-blauw nog het bruin toe: "Het Parool Strijdbaar Democratisch". Deze poster vangt het moment van de bevrijding, met zicht op een toekomst in vrijheid. 

Het affiche was het werk van kunstenaar Theo Kurpershoek (1914-1998). Onder de titel van het affiche heeft hij een pijl en boog getekend, waarvan de pijl is vervangen door een tekenpen. Het affiche werd gedrukt bij De Jong & Co in Hilversum.

Een andere poster, Het Parool. Vrij onverveerd, is wèl gesigneerd: rechtsonder het beeld staat de naam Wagemans.

Wim L. Wagemans (tekening), affiche Het Parool Vrij Onverveerd (1945)

De boodschap van deze poster is andersoortig. Deze blikt juist terug naar de jaren van terreur en onderdrukking, hoewel de boodschap bijna identiek is: "Vier jaar illegaal strijdblad THANS dagelijks bevrijdingsnieuws". De prent is realistisch-symbolisch van aard. De Nederlandse leeuw verjaagt de Duitse adelaar, vertrapt een bajonet, verscheurt een vlag met hakenkruis en verbreekt de ketenen van de slavernij.

Deze poster is getekend door de kunstenaar Willem Leonard (Wim) Wagemans (1906-1993) - een Leidse kunstenaar opgeleid in Den Haag, nota bene. Hij werkte dan ook niet voor de Amsterdamse tak van Het Parool, maar voor de Haagse redactie. 

Wagemans werd later vooral bekend als glazenier, maar was ook lithograaf, schilder en grafisch ontwerper, en ontwierp voor de oorlog reclameposters voor Meka (chocolade) en Erdal (schoensmeer).

De poster kon nog niet proeven van de bevrijding omdat die nog helemaal niet op handen was; de bladen van 100 bij 60 cm werden met iets teveel optimisme al op Dolle Dinsdag opgeplakt, dus op 5 september 1944. Een valse start! Toen de Duitse bezetting toch niet voorbij bleek te zijn, werden de affiches gauw verwijderd. Lees hierover een artikel uit Het Parool uit 1995 beschikbaar via Delpher.

Wagemans werkte voor het verzet en vervalste paspoorten en handtekeningen - zo vertelde zijn weduwe later. 

De affiches werden in litho gedrukt bij Drukkerij Sleijser in Voorburg (het contact was een neef van de kunstenaar) en lagen dus al klaar voor de aanstaande bevrijding. Honderden affiches werden in de avonduren van Dolle Dinsdag in Bezuidenhout opgeplakt, en een dag later in aller ijl weer weggehaald, in een kist verstopt, en begraven in de tuin van de drukker. Na de oorlog werden ze opgegraven en opnieuw opgeplakt in Den Haag - Het Parool-artikel (zie boven) toont een foto van een Haagse ruïne waarop de poster prijkt.

Zie voor eerdere en latere afleveringen het overzicht op:
Stemmen uit de oorlog (1)