293. Liefdesbrieven van schrijvers

Op de blog-pagina van de KB schreef ik de afgelopen weken in het teken van het thema Liefde en vriendschap drie blogs: Liefdesbrieven voor dummies (1) en Liefdesbrieven voor dummies (2) (beide over adviesboekjes: hoe schrijf je een liefdesbrief), gevolgd door Liefdesbrieven van schrijvers (1), met aandacht voor de liefdesbrieven van Gerard Reve en Anna Blaman. Volgende week maandag volgt de laatste aflevering Liefdesbrieven van schrijvers (2) over Bilderdijk, Multatuli en hun minnaressen. (Zie de pagina over liefdesuitingen, ook voor andere blogs, podcasts en videos).

Brievenboek voor verliefden (20ste druk, 1895)

In de laatste aflevering wijs ik ook nog op de laat-negentiende-eeuwse instructieboeken voor verliefden. Die verschenen overal. In Duitsland bijvoorbeeld had je de Vollständiger Briefsteller für Liebende en de Neuester Liebes-Briefsteller, welcher Briefe für alle nur denkbaren Verhältnisse aus dem Liebesleben enthält. Jaar in jaar uit verschenen nieuwe edities.

Uitgeverij Van Goor publiceerde in 1870 een eerste druk van Brievenboek voor verliefden. Verzameling van 115 brieven, toepasselijk op alle omstandigheden, die bij de verliefden kunnen voorkomen. Het was een enorm succes waarvan regelmatig herdrukken werden uitgebracht. Een zevende druk verscheen in 1875, de twintigste in 1895. Omdat het goed verkocht verschenen er maar weinig advertenties voor, dat was eind negentiende eeuw helemaal niet nodig.

Na 1900 veranderde dat. Er verscheen bijvoorbeeld een advertentie voor de 21ste druk in 1903, de 27ste druk in 1908 en de 28ste druk in 1910. Kennelijk begon het boek na de eeuwwisseling slechter te lopen en was er reclame nodig om het weer onder de aandacht te brengen. Waarschijnlijk was het gewoon verouderd. Toch hield uitgever Van Goor vol en de 44ste druk verscheen in 1919, de 48ste druk in 1923. Zulke boeken ondervonden altijd concurrentie. In de negentiende eeuw was er het Brievenboek voor verliefden van beider geslacht en in de jaren twintig was er het Brievenboek voor verliefden en verloofden.

In openbare collecties zijn van al die drukken maar spaarzaam exemplaren overgebleven. Een dertiende druk bevindt zich in de Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg. Verder zijn er drie bibliotheken met een exemplaar van de fotomechanische herdruk van de eerste uitgave, die in 1973 door Van Goor werd gepubliceerd (in de KB, in het Meertens Instituut en bij Atria). Voor de KB kocht ik onlangs de twintigste druk uit 1895.

Het verouderen van het boekje werd geboekstaafd in grapjes en verhalen. Het boekje is bijvoorbeeld genoemd in een feuilleton van Paul Heyse (1830-1914) voor De Telegraaf: 'Avontuur van een blauwkousje', een vervolgverhaal over zekere Tine.

De Telegraaf, 12 januari 1901

Op een dag ontvangt ze een brief van haar verloofde en daarover wordt gezegd: 

Het waren twee bladzijden van zijn vast, krachtig schrift, niet onvriendelijk, doch toch ook niet in zulk een toon gesteld om in een "Brievenboek voor verliefden" te worden opgenomen.

Waarschijnlijk vrij vertaald uit het Duits (maar ik kan nu niet nagaan welk verhaal eraan ten grondslag heeft gelegen) maakt de vertaler voor De Telegraaf gebruik van de bekendheid van het Nederlandse Brievenboek voor verliefden, zodat de lezer meteen weet dat het geen modelbrief was.

De status van zulke voorbeeldboeken nam af en dat was te zien aan een grapje uit 1909, verschenen in De Courant van 20 maart 1909.

De Courant, 20 maart 1909

Moeder vindt in de schooltas van haar dochter 'een brievenboek voor verliefden'. Ze spreekt vader er op aan: 'is 't geen schandaal'. Het antwoord van de vader luidt: 'Zeker, een meisje van haar leeftijd moet die dingen zelf kunnen schrijven.' 

De moraal was iets veranderd.