391. Jules de Praetere en Krefeld

De Vlaamse kunstenaar, drukker, graficus, leraar en bestuurder Jules de Praetere (1879-1947) was opgeleid aan de Gentse Academie voor Schone Kunst en tijdens een vervolgopleiding aan de nijverheidsschool begon hij een eigen drukkerij, die gefinancierd werd door rijke relaties, zowel kunstenaars als industriëlen. Toen die hun geld niet terug dreigden te krijgen, vluchtte hij zowat naar Duitsland. Hij had ervaring opgedaan in Krefeld. Het eerste boek dat hij drukte was in 1898 een catalogus van een tentoonstelling in het Kaiser Wilhelm Museum Krefeld: Ausstellung Vlämischer Künstler im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld. Juli-Sept. 1898. Katalog.

Ausstellung von Schulbildern und Bilderbüchern,
Juli-August im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld 1901 (1901):
omslag

In de zomer van 1901 was hij er weer en schreef hij (op 28 juni 1901) dat hij er juist was benoemd tot professor Kunstonderwijs aan de Nijverheidsschool. In feite werkte hij er als leraar grafische kunsten en boekdrukkunst aan de School voor Kunsten en Ambachten. Deze carrière zou zich voornamelijk buiten België afspelen: hij werd assistent in het Kaiser Wilhelm Museum, vervolgens leraar aan de kunstacademie van Düsseldorf en in 1905 trok hij naar Zürich om directeur te worden van de school voor decoratieve kunsten én het kunstnijverheidsmuseum. Dit buitenlandse avontuur eindigde twintig jaar na Krefeld in Bazel, waar hij vanaf 1914 tot 1921 als directeur werkte aan de hogere Kunstnijverheidsschool.

Intussen ontwierp hij boeken en ex-libris en folders voor Vlaamse en Nederlandse uitgevers. Een minder bekende uitgave die hij decoreerde was ook een tentoonstellingscatalogus voor het museum in Krefeld, met als omslagtitel: Katalog der Ausstellung von Schulbildern, Bilderbüchern, Juli-August 1901 im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld. 

Ausstellung von Schulbildern und Bilderbüchern,
Juli-August im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld 1901 (1901): 
achteromslag

Voor deze catalogus (15,5 x 14 cm) verzorgde hij de ontwerpen: 'Textanordnung und Umschlag von Julius de Praetere, Krefeld'. Het boek werd gedrukt bij drukkerij, uitgeverij en boekhandel Kramer & Baum in Krefeld. Hij tekende drie decoraties, voor het vooromslag, voor de titelpagina en voor het achteromslag. De decoratie op de titelpagina is een abstractie van zijn ontwerp voor het achteromslag (waarin de letters KWM voor het museum verwerkt zijn). Op de titelpagina is het samengesteld uit rechte en kromme lijnen. Zijn monogram plaatste hij alleen op het achteromslag.

Ausstellung von Schulbildern und Bilderbüchern,
Juli-August im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld 1901 (1901):
titelpagina

De internationale tentoonstelling bevatte ook een selectie van Nederlandse schoolboeken die was geleverd door Scheltema & Holkema uit Amsterdam. De meeste werken (62) kwamen echter uit Duitsland en Engeland (74), met veel kleinere selecties uit België (2 werken), Denemarken (9), Frankrijk (35), Noorwegen (10) en Zweden (9). De Nederlandse selectie bedroeg 12 nummers.

Ausstellung von Schulbildern und Bilderbüchern,
Juli-August im Kaiser Wilhelm Museum Krefeld 1901 (1901):
de Nederlandse bijdrage

Er was een reeks bijbelse wandplaten te zien, uitgegeven door Scheltema & Holkema voor het protestantse onderwijs, drie boeken van Theo van Hoytema en een Kijksprookje getekend door 'Oomben', dat wil zeggen: Oom Ben (pseudoniem van B.W. Wierink). Verder werk met illustraties door Nelly Bodenheim, J.G. van Caspel, W.F. Vaarzin Morel, Theo Nieuwenhuys en L. Klavier. De Nederlandse pers schijnt er geen aandacht aan te hebben besteed.

[Voor Ligatuur schreef ik al een paar keer over De Praetere: boekbandstempels naar zijn ontwerp in de collectie van de KB (nummer 246) en Vlaamse private presses rond 1900 (nummer 163).]

390. Het rollende rad

In juni 1939 verschenen in zeer uiteenlopende tijdschriften (van De Groene Amsterdammer tot Het Nieuw Israelietisch Weekblad), kortom voor een breed publiek, advertenties voor een tentoonstelling die in drie filialen van De Bijenkorf in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam plaatsvond: 'Zoo reisde men vroeger, zoo reizen wij nu'.

Bezoekt de tentoonstelling "HET ROLLENDE RAD" die van Zaterdag 24 Juni tot en met Zaterdag 8 Juli wordt gehouden in de Bijenkorf Amsterdam Dan Haag Rotterdam Een tentoonstelling die een beeld geeft van de ontwikkeling der Verkeersmiddelen in 4000 jaar en die der Spoorwegen in 100 jaar Toegang vrij

Delftsche Courant, 23 juni 1939

De Bijenkorf adverteerde zelf voor dit evenement dat je in veertig minuten 4000 jaar reislustigheid toonde met de belofte dat je in even zo weinig minuten in de winkel kon aanschaffen wat je als 'moderne' (luxe en praktische) reiziger toen nodig had: luchtbed, step-in broekje, wollen plaid, hoofddoek, paspoort-etui, sponzenzak, sporthemd, hangmat, reispyjama, strandhoed of een 'fleurige strandjas van mooie cretonne met latex-bovenlijfje en treksluiting'.

Haagsche Courant, 23 juni 1939

Rotterdamsch Nieuwsblad, 23 juni 1939

Het bijzondere was dat het geen reizende tentoonstelling was, maar dat de objecten op de drie locaties tegelijk getoond werden. Er waren schematische voorstellingen te zien van handelswegen (bijvoorbeeld die van de Inca's) en de ontwikkeling van voertuigen tot de stoomlocomotief. De tentoonstelling was ingericht door de Internationale Stichting voor Beeldpaedagogie (International Foundation for Visual Education).

Tentoonstelling 'Het rollende rad'
[uit de catalogus Gerd Arntz: kritische grafiek en beeldstatistiek.
Den Haag: Haags Gemeentemuseum, 1976]

Het vouwblad dat bij die gelegenheid verscheen is buitengewoon zeldzaam en kon onlangs via de veiling van Bubb Kuyper Auctions in Haarlem aan de KB-collectie worden toegevoegd. Voorop is de wereldbol afgebeeld met een stoomtreintje dat er overheen rijdt.

Het rollende rad (voorzijde vouwblad)

Binnenin zijn pictogrammen gebruikt voor de illustraties. Deze vorm van visuele statistiek poogde overzicht en helderheid te bieden bij complexe informatie. De Isotype-methode was ontwikkeld door Gerd Arntz met Otto Neurath. Beiden waren in de jaren dertig gevlucht voor de Nazis en in Den Haag beland waar Arntz werkte voor het Centraal Bureau voor de Statistiek.

Het rollende rad (pagina 2 van vouwblad)

De toegenomen verkeerscapaciteit wordt afgebeeld door een paard dat een kar trekt boven tien paarden die eenzelfde kar trekken.

Het rollende rad (pagina 4 van vouwblad)

Het gemechaniseerde vervoer wordt afgezet tegen het transport door mens en dier: vliegtuig, bus, tram en schip tegenover lama, Inca, koe met wagen, lastdrager, drommedaris en ruiter te paard.

De oranje en blauwe kleur van de afbeeldingen in dit vouwblad helpen ook om een breed publiek aan te spreken.

389. Ter recensie

Recensie-exemplaren van boeken werden vroeger verzonden aan tijdschriften, critici en redacties. Op of in het boek werd dan geschreven of gestempeld: 'Ter recensie'. Boeken uit de eerste helft van de twintigste eeuw kun je nog regelmatig aantreffen met zo'n opschrift of stempel.

Wat ik niet eerder zag is een omslag waarop dat - samen met verkoopgegevens - is afgedrukt, maar in 1924 gebeurde dat met een boek van Frans Coenen (1866-1936): Studiën van de Tachtiger beweging, verschenen bij uitgeverij G.W. den Boer in Middelburg.

Frans Coenen, Studiën van de Tachtiger beweging (1924)

Het KB-exemplaar is herbonden met een deel van het linnenomslag geplakt op de band. Die heeft de opdruk niet. Het exemplaar dat is afgebeeld op de site van DBNL is net zo. (Zie DBNL).

Frans Coenen, Studiën van de Tachtiger beweging (1924):
recensie-exemplaar

Maar een exemplaar dat ik nu op mijn bureau heb liggen heeft het wel: dit is ingenaaid in een papieren omslag. Behalve de auteur en titel, de plaats en het jaar van uitgave - omringd met versieringen door Johan Briedé - staat onderaan in een groot lettercorps en dubbel onderstreept gedrukt:

RECENSIE-EXEMPLAAR

Daaronder staat wat de prijs voor een ingenaaid exemplaar was en wat een exemplaar in linnen stempelband moest kosten.

Er zullen vast meerdere voorbeelden bestaan, of was dit een eigenaardigheid van deze uitgever? Zond G.W. den Boer vanuit Middelburg uitzonderlijk veel recensie-exemplaren rond, zodat het lonend werd dit op de boeken te laten drukken in plaats van steeds handmatig elk exemplaar zo te merken? Of alleen voor dit boek?

Ik ben benieuwd naar andere voorbeelden.

388. Voyeur - naar aanleiding van Balzac en de Bedachte 'Misdruk'

In februari publiceerde ik een blog over Balzac en het gebruik van gerezen wit als betekenisvol of decoratief element in drukwerken. Een modern voorbeeld was dat van Jean Vodaine uit 1998. (Zie blog 384).

Nick ter Wal (Artistiek Bureau) herinnerde zich ooit ook zo'n uitgave te hebben gemaakt met een gedicht van Wilfred Smit (1933-1972), docent Russische literatuur en dichter. 

Het gedicht heet 'Voyeur' en werd door  PS (Nick ter Wal) gepubliceerd in 2006. Het is gedrukt in blauwe inkt op een kaart.

 

Wilfred Smit, Voyeur (2006)

Het is gezet uit de Lectura en gedrukt in elf exemplaren. Tussen elk paar woorden in het gedicht is gerezen wit afgedrukt, in blauw. Aan het slot van het gedicht lopen deze balkjes door als een decoratief patroon, waardoor de indruk wordt gewekt dat die balkjes tussen de woorden maar toeval zijn. 

Wilfred Smit, Voyeur (2006)

Deze uitgave heeft dezelfde speelsheid als die van Vodaine, alleen is hier de decoratieve component groter. 

Het KB-exemplaar heeft aanvraagnummer: KW GW A101243.

Zijn er nog meer moderne voorbeelden te vinden?

 

 

387. College over Charles Ricketts en de KB Collectie

Vorige week gaf ik een college over Charles  Ricketts als boekkunstenaar en liet ik na afloop zien wat er zoal van hem in de KB collectie te vinden is, van het vroege eigen tijdschrift The Dial tot zijn late herinneringen aan Oscar Wilde. 

The Rowley Poems of
Thomas Chatterton (Vale Press, 1898)
[KB: KW 810 F 14]

In mei 2012 schreef ik een Engelstalig blog over een bezoek van de Nederlandse kunstenaar Richard Roland Holst aan Ricketts in Londen (zie Rik was talked off his feet by Ricketts).

Destijds meldde ik dat de KB boeken die waren vormgegeven door Ricketts in drie partijen had aangeschaft, in 1900, in 1954 en in 1988. Maar zoals altijd is de geschiedenis ingewikkelder.

In de leeszaal Bijzondere collecties toonde ik pre-Vale boeken, Vale Press boeken, commerciële boeken ontworpen door Ricketts en boeken ontworpen voor zijn vrienden en anderen. Een van de gasten vroeg me of zo'n Ricketts-collectie nog steeds werd onderhouden, nu het aankoopbeleid van de bibliotheek drastisch was veranderd. Een goede vraag. De KB heeft jaren geleden besloten om vooral het nationale erfgoed te verzamelen: alles wat in Nederland wordt uitgegeven, en een selectie uit wat over Nederland wordt uitgegeven.

Maar ik realiseerde me dat de getoonde boeken samen eigenlijk geen Ricketts-collectie vormden. De meeste boeken waren aangekocht vanwege hun literaire inhoud, als proza, poëzie of toneel dat in de collectie ontbrak. Toen ik na het bezoek de werken nog eens goed bekeek, realiseerde ik me dat er meer was gebeurd dan de drie afzonderlijke partijen Ricketts-aankopen.

1900

Tijdens het bestaan van de Vale Press, de uitgeverij van Hacon & Ricketts, waren de aankopen geregeld via de winkel At the Sign of the Dial waar specimina konden worden bekeken en kleine tentoonstellingen werden gehouden. De KB bestelde bij de uitgeverij enkele boeken in het najaar van 1900. Dat waren vier boeken in vijf delen. Drie delen waren gebonden in een speciaal ontworpen geel/groen/oranje vlammend sierpapier dat Ricketts ontwierp na een desastreuze brand bij drukkerij Ballantyne.

• Michael Field, The World at Auction (1898), met de speciale 'flame' band. Genoteerd in het aanwinstenboek op 1 november 1900.
• John Milton, Early Poems (1896). Aanwinstenboek: 5 december 1900.
• Charles Ricketts, A Defence of the Revival of Printing (1899). Genoteerd op 5 december 1900.
• The Rowley Poems of Thomas Chatterton (1898), twee delen in de 'flame' band. Ontvangen op 10 december 1900.

Aanwinstenboek KB voor november en december 1900 (details)

1904

The Poems & Sonnets of Henry Constable (1897) werd ontvangen op 14 december 1904, maar het aanwinstenboek meldt niet waar het is besteld of door wie het is geleverd. De Vale Press was opgeheven, dus waarschijnlijk werd dit via een Haagse boekhandel gekocht, bijvoorbeeld het internationaal opererende Nijhoff, schuin tegenover de KB aan het Voorhout.

De eerste kunsthistorische monografie van Ricketts, The Prado and Its Masterpieces verscheen in 1903, en werd op 17 september 1904 bijgeschreven (ook weer zonder de naam van de verkoper te vermelden).

1908-1909

Toen voor de eerste keer het verzameld werk van Oscar Wilde werd uitgegeven, schafte de KB dit vrijwel meteen aan. Het eerste deel, The Duchess of Padua. A Play (1908) en tien andere delen kwamen binnen op 20 februari 1908, en het bijpassende deel (met een andere uitgever) The Picture of Dorian Gray werd een jaar later ontvangen in april 1909.

Aanwinstenboek KB voor 1908 en 1909 (details)

Michael Field and W.B. Yeats (1908-1947)

De bibliotheek kocht geen andere toneelstukken van Michael Field die door de Vale Press werden uitgegeven. Vier latere dichtbundels waarvoor Ricketts de banden ontwierp, werden in het jaar van publicatie besteld: Wild Honey (ontvangen in mei 1908), Poems of Adoration (juni 1912), Mystic Trees (april 1913), Dedicated (1914) werd pas ontvangen ruim na afloop van de Eerste Wereldoorlog, in juni 1920. De verzamelde werken van W.B. Yeats werden soms in latere of Amerikaanse edities aangeschaft. Early Poems and Stories werd gekocht in het jaar van publicatie (1925), Autobiographies kwam in een latere Amerikaanse editie uit 1927 naar de KB, twintig jaar later, in 1947. 

1936

In 1936 ontving de bibliotheek The Pageant, waarvan twee jaargangen waren verschenen in 1895 en 1896 (voor 1896 en 1897). Alleen het tweede deel maakt deel uit van onze collectie.

1939

Vlak voor de Tweede Wereldoorlog selecteerde de bibliotheek boeken uit twee privécollecties: de bibliotheek van Ricketts' vriend R.N. Roland Holst en de verzameling van dichter en criticus Willem Kloos. Beiden waren in 1938 overleden.

De boeken van R.N. Roland Holst zijn geschonken door zijn weduwe, Henriette Roland Holst-van der Schalk en dragen een ex-libris met haar naam (gemaakt door de bibliotheek):

• Oscar Wilde, De Profundis (negende druk, 1907). Met de handtekening van R.N. Roland Holst.
• The Bard of the Dimbovitza. Roumanian Folk-Songs. Collected from the Peasants, edited by Hélène Vacaresco. Translated by Carmen Sylva and Alma Strettell (tweede druk, 1892).
• Lord de Tabley, Poems, Dramatic and Lyrical (derde druk, 1896).

Bij de boeken uit de verzameling van Willem Kloos zaten twee werken die ontworpen of geschreven waren door Ricketts. Deze boeken hebben een soortgelijk ex-libris met de naam van Willem Kloos:

• W.B. Yeats, Later Poems (herdruk, 1924)
• Charles Ricketts, Oscar Wilde. Recollections (1932)

Charles Ricketts, Oscar Wilde. Recollections (1932)

1954-1961

In de aanloop naar de jaren 1960 begon de KB steeds vaker boeken aan te kopen met het oog op de oprichting van een afdeling over het boek vanaf de negentiende eeuw in Museum Meermanno (nu Huis van het boek). Het is echter volstrekt onduidelijk waarom het ene boek wel in die collectie werd opgenomen en het andere niet. Nu zijn er exemplaren van private presses zoals Kelmscott Press, Vale Press en Eragny Press in zowel de KB als het Huis van het Boek.

In 1954 verwierf de bibliotheek de Vale Press editie van The Poems of Alfred Lord Tennyson (1900), met daarin de lyrische gedichten; dit exemplaar werd gedrukt op perkament en gebonden door Zaehnsdorf. Het werd aangekocht bij F. Hammond, Sutton Coldfield, voor fl. 230,-.

In 1955 verwierf de bibliotheek voor de collectie boekbanden een exemplaar van Charles Ricketts, Beyond the Threshold (1929) met een inscriptie van A.J.A. Symons.

In 1961 werd een exemplaar van Charles Ricketts en Lucien Pissarro's De la typographie et de l'harmonie de la page imprimée; William Morris et son influence sur les arts et métiers (1898) gekocht bij het Internationaal Antiquariaat voor ƒ 45 (factuur betaald op 10 april 1961). 

1988

Tenslotte ontving de bibliotheek in 1988 een grote collectie boeken uit de bibliotheek van dichter Adriaan Roland Holst, neef van R.N. Roland Holst - deze werden in permanente bruikleen gegeven door het Letterkundig Museum (nu Literatuur Museum) in Den Haag. Hieronder waren ook boeken die Adriaan van zijn oom Rik had gekregen:

• The Dial, Nr. 2-5 (1892-1897), met naamstempel van Adriaan Roland Holst. 
• John Gray, Silverpoints (1893), met het ex-libris (ontworpen door R.N. Roland Holst) en met het naamstempel van Adriaan Roland Holst.
• Lord de Tabley, Poems, Dramatic and Lyrical (derde druk, 1896), met de handtekening van de schilderes Charley Toorop en met het naamstempel van Adriaan Roland Holst.
• William Shakespeare, A Most Pleasant and Excellent Conceited Comedy of Sir John Falstaff and the Merry Wives of Windsor (1902). Met ex-libris van 'Klingerder' en het naamstempel van A. Roland Holst.
• William Meinhold, Mary Schweidler, the Amber Witch. The most interesting trial for witchcraft ever known. Printed from an imperfect manuscript by her father, Abraham Schweidler, the pastor of Coserow in the Islands of Usedom (1903). Met het naamstempel van A. Roland Holst.

2006

In 2006 verwierf de bibliotheek een boek van Vale Press voor de boekbandencollectie: de editie van Maurice de Guérin's The Centaur, The Bacchante (1899), in een band van Bryan Cantle (Eddington Bindery). Het was een geschenk van Jan van der Marck.

Tegenwoordig

Het bestaan van een soortement Charles Ricketts-verzameling in de KB is niet te danken aan een doelbewust gehanteerd aankoopbeleid van de bibliotheek. Die collectie is voornamelijk ontstaan bij toeval: omdat Ricketts veel literaire werken ontwierp en omdat in de loop der jaren verschillende schenkers een aantal zeldzame boeken met een interessante herkomst hebben aangeboden.

386. Een roman zonder woorden

Toen vanaf de Eerste Wereldoorlog de eerste 'romans' zonder woorden verschenen, luidde het verdict al snel dat dit geen boeken konden worden genoemd, maar 'mappen grafische kunst' die bovendien zonder enig belang waren: 'wij moeten ons nooit bezondigen aan uitersten als deze', schreef historicus (en later ex-librisdeskundige) Johan Schwencke in het tijdschrift Het Landhuis (10 februari 1937). 

Zulke illustratieve werken waren al bekend van de Vlaamse kunstenaar Frans Masereel (1889-1972) die vanaf 1918 een reeks verhalen in beelden publiceerde. In Nederland werd summier aandacht besteed aan een Amerikaanse kunstenaar die romans 'ohne Worte' publiceerde, Lynd Ward (1905-1985). Zijn werken verschenen niet in Nederlandse uitgaven en alleen zijn eerste boek, God's Man (1929) werd in de pers genoteerd - behalve in Het Landhuis ook bijvoorbeeld in de Haagsche Courant (5 maart 1930) - beide dus maanden na publicatie. De Haagsche Courant hoopte dat het een 'eendagsvlieg' zou blijven. Het boek leek de recensent teveel op een rebus.

Lynd Ward, God's Man (1929)

Lynd Ward publiceerde in 1930 een tweede boek, Madman's Drum, dat nergens werd besproken maar wel zijn enige boek was dat de KB in de collectie opnam, zij het pas zeventien jaar later - in 1947. Na de Tweede Wereldoorlog werden honderden kisten met Engelse en Amerikaanse boeken naar Den Haag verstuurd door het Inter-Allied Book Centre en door de American Bookcenter. De inhoud werd verdeeld over openbare en wetenschappelijke bibliotheken en bestond voornamelijk uit tijdschriften en romans, bedoeld om door de oorlog ontstane hiaten in collecties aan te vullen. Ook de KB nam hiervan honderden titels op - bladzijde na bladzijde in het aanwinstenjournaal is ermee gevuld. Bij de Amerikaanse zendingen zaten niet alleen recente uitgaven, het boek van Ward uit 1930 maakte er ook deel van uit!

Lynd Ward, Manman's Drum (1930): titelpagina

De boeken van Lynd Ward zijn somber getoonzette, socialistische werken waarvan de stijl elementen gemeen heeft met de art deco en met het expressionisme. Hij was niet alleen geïnspireerd door Masereel maar ook door de Duitse schilder Otto Nückel (1888-1955) die in 1926 ook een soortgelijke beeldroman publiceerde: Schicksal. Ward leerde zowel het werk van Masereel als dat van Nückel kennen tijdens een lang verblijf in Duitsland.

Lynd Ward, Manman's Drum (1930): omslag

Art Spiegelman - de bekende auteur van graphic novels - was heel positief over het debuut van Ward, en vrij streng over diens tweede boek:

Madman’s Drum is categorically the most confused of his books. It’s beautiful in some places, some of the images are great. He got very ambitious and I salute the ambition—but I can’t say that he realizes that ambition and I don’t think he would say that either.

(zie The Library of America interviews Art Spiegelman about Lynd Ward).

Hoewel de KB een omvangrijke collectie beeldverhalen bevat zijn de andere boeken van Lynd Ward nooit aangeschaft.

385. Gerard Reve in Egypte

De afgelopen tientallen jaren zijn enkele honderden roofdrukken van het werk van Gerard Reve verschenen, vaak ongepubliceerde brieven, maar ook gedichten en proza die buiten medeweten en zeker zonder toestemming van de auteur zijn gemaakt, veelal door marge-drukkers, op hun eigen drukpers in schuur en huis of op zolder. Het maken en verhandelen van zulke werken is in principe strafbaar, maar het verzamelen ervan niet. Op de een of andere manier hebben wij voor de KB weer meer dan twintig van zulke 'reefdrukken' verworven. 

Een daarvan werd mij omschreven als 

(Reefdruk geheel gezet in hiëroglyfen). Bibliografische gegevens onleesbaar, (8) pag., gedrukt op dun Japans papier, genaaid in soepel blauw karton bedrukt omslag, 11 x 16,1 cm.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Op het eerste gezicht lijkt de uitgave geheel onleesbaar te zijn, maar dat is schijn. Ook de Egyptische hiërogliefen zijn niet wat ze lijken. Het oorspronkelijke schrift uit de tijd van de faraos is niet gebruikt. Je kunt, op basis van herhaling van bepaalde pictogrammen overigens  wel raden dat op het omslag bovenaan de auteursnaam 'Gerard Reve' moet staan en daaronder zou iets met nogal wat e's kunnen zijn gedrukt.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Gelukkig zijn er bronnen voor. Een van de vele verzamelaars van 'reefdrukken' en marginale drukken was mijn oud-collega en margedrukker Kees Thomassen (1950-2015), die dit jaar al weer tien jaar geleden overleed. Hij was niet alleen verzamelaar, maar ook bibliograaf, die een speciale website aanlegde met afbeeldingen en beschrijvingen van alle hem bekende Reve-roofdrukken. Die is echter na zijn dood niet online gebleven en in het destijds door mij gedownloade register lopen de links nu dood. De KB heeft deze website wel opgenomen in het archief (en is daarmee toegankelijk voor bezoekers in het KB-gebouw).

Gelukkig lopen er meer anarchisten rond op deze wereld en heeft Internet Archive op verschillende momenten in de tijd deze website gearchiveerd. De complete bibliografie staat online en als je gokt dat de titel van het uitgaafje begint met het woord 'Twee' kom je uit bij de titel 'Twee gedichten'. (Zie Bibliografie van Reefdrukken op Internet Archive - waarschuwing: de pagina lijkt leeg, maar door naar beneden te scrollen kom je bij de tekst.)

Kees Thomassen, lemma in Bibliografie van Reefdrukken (Internet Archive)

De uitgave zou gemaakt zijn in Kairo bij drukkerij Toet-Ank-Amon in februari 1997. Alleen de datum is niet gefingeerd. De twee gedichten zijn opgenomen in de bundel Verzamelde gedichten (1987): 'Theologie' (pagina 72) en 'Afscheid' (pagina 68). Thomassen heeft het hele colofon getranscribeerd in zijn beschrijving. 

Dat kon hij doen omdat hij wist in welke 'letter' dit boekje was gedrukt. Dat is een op hiërogliefen gebaseerd lettertype, de KingTut-Too, die gratis te krijgen is bij Fontzone, een archief van 'freely downloadable fonts' (zie de website). Er zijn hoofdletters, kleine letters en cijfers beschikbaar als pictogrammen die flora en fauna als basis hebben, waaronder vogels en rietpluimen. 

Zo kun je de gedichten - waarvan ik hier maar een fragment mag laten zien vanwege copyright - ontcijferend lezen.

Gerard Reve, Twee gedichten (1997)

Van het tweede gedicht is de titel duidelijk te lezen als 'Afscheid' en de eerste regels daarvan luiden:

Vergeet mij maar. Doe mij maar weg
uit Uw herinnering.

Gezien de hoofdletter wordt hier met 'U' God aangeduid. Misschien dat Die wel iets ziet in vergeten, maar voorlopig geldt dat niet voor het internet.

384. Balzac en de Bedachte 'Misdruk'

Wie hoofdstuk XXV van Honoré de Balzac's La Physiologie du marriage (De fysiologie van het huwelijk) opslaat en paragraaf 1 begint te lezen raakt in de vijfde regel in de war. 

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Letters staan ondersteboven, overdwars, in de verkeerde volgorde en er is gerezen wit zichtbaar tussen bijna alle woorden, kortom, het ziet eruit alsof het loden zetsel op de grond is gevallen, lukraak en haastig terug gezet en meteen afgedrukt. In wezen is dit natuurlijk niet het gevolg van een misdruk of van nalatigheid, maar een vorm van ironische zelfcensuur om de werkelijkheid over het religieuze leven van de echtgenote en over de biecht - beide verborgen voor de echtgenoot - niet te laten uitlekken. 

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

De passage staat in de tweede druk uit 1834 (de KB heeft een exemplaar van deze editie) op de pagina's 201-204.

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Bij de 'Errata' (p. 341-342) liet Balzac afdrukken:

Balzac, La Physiologie du mariage (1834)

Pages 201, 202, 203 et 204 du tome II.

Pour bien comprendre le sens de ces pages, un lecteur honnête homme doit en relire plusieurs fois les principaux passages; car l' auteur y a mis toute sa pensée.
(Om de betekenis van deze pagina's volledig te begrijpen, moet een eerlijke lezer de belangrijkste passages meerdere keren herlezen, omdat de auteur er zijn volledige gedachtegoed in heeft verwerkt.)

Het boek is bij mijn weten nooit in het Nederlands vertaald.

Deze tekst is binnen het oeuvre van Balzac behalve zijn eerste succes ook een buitenbeentje, want het is geen roman of verhalenbundel, maar een essay, dat binnen zijn grote romanplan, na de Etudes de mœurs en na de afdeling Etudes philosophiques, een categorie op zichzelf vormt. Daar zouden meer zulke werken bijkomen, maar daarvoor leefde de auteur te kort. Hij werd maar 51 jaar oud. Hij had ook willen schrijven over fysionomie, mode, moraal en, in het kort, alles wat een mens kan beïnvloeden. Hij bestudeerde de mens als sociaal wezen.

Het boek wordt gepresenteerd als een advies voor de heer des huizes, maar intussen is het een pleidooi voor de vrijheid van de vrouw die in het negentiende-eeuwse huwelijk eerder een gevangene dan een koningin was.

Met zijn boek schiep Balzac een nieuw genre: een beschrijving van een beroepsgroep, een bepaald deel van de maatschappij, een bevolking van een stad of streek, alsof het om een natuurlijk verschijnsel gaat - alsof David Attenborough bij ons thuis komt filmen en bespreken hoe wij stofzuigen of koken. In Nederland is het genre bijvoorbeeld nagevolgd in Studententypen door J. Kneppelhout.

Zijn curieuze typografische ingreep heeft navolging gekregen, meer dan anderhalve eeuw later, met het werk van Jean Vodaine, die opzettelijk gerezen wit gebruikte om de lezing van zijn kunstenaarsboeken te vertragen en de lezer daardoor tot aandacht te dwingen voor afzonderlijke woorden.

Jean Vodaine (typografie) voor R.M. Rilke, Sept poèmes (1998)

Graag hoor ik over andere voorbeelden van gerezen wit of zulke doelbewuste verstoorde typografie, in welke taal of wat voor soort genre dan ook - kunstenaarsboeken uitgesloten (want daarvan ken ik voldoende voorbeelden).