148. Kunstenaarsboeken in Johannesburg (7)

De eerste dag van Booknesses in Johannesburg was zo vol, dat ik lang niet alles kan noemen.

Een van de sprekers, Jonah Sack, beweerde dat de lezer van een kunstenaarsboek in een soort ruzie verwikkeld is met de kijker die zij/hij zelf ook is, heen en weer pendelend tussen 'absorption' en 'distraction'. Hij stelde dat het lezen van boeken in een tentoonstelling een illusie is, nee, sterker, een utopie.

Er waren presentaties met showelementen, zoals die van Maureen de Jager over The Book of Holes, waarbij boekbinder Helene van Aswegen aan een tafel zat en het boek doorbladerde.

Maureen de Jager and Helene van Aswegen. (Photo: Sinead Fletcher)

Het onderwerp van lezing en boek zijn documenten uit concentratiekampen in Zuid-Afrika tijdens de Tweede Wereldoorlog en daarmee over een verleden dat 'defies stability, comprehension and closure'. De lezing beargumenteerde feitelijk dat elke interpretatie altijd (ook) een 'violation' is die de 'waarheid' geweld aandoet en waarbij slachtoffers uit het verleden opnieuw wonden krijgen toegebracht. Een historicus zal dit steeds moeten erkennen. Boeken, lezingen én archieven zijn niet alleen bewaarplaatsen, maar ook plaatsen waar stelselmatig bepaalde zaken ontbreken. De stem van de onzichtbaar geworden slachtoffers van een oorlog bijvoorbeeld. Minderheden of zelfs grote meerderheden. Voorbeelden zijn: de verhalen van zwarten, vrouwen, homoseksuelen, kinderen, maar ook culturen die als geheel oraal waren ingesteld. Bij een boek is dan ook altijd de vraag: wat staat hier niet in? 

De middagsessies kon je niet allemaal volgen. Het congres demonstreerde meteen de stelling van De Jager: de helft bleef onzichtbaar voor iedere deelnemer, vanwege sessies die zich parallel in verschillende zalen afspeelden. Een goede keuze is dan nooit mogelijk. Ik hoorde lezingen waarin een professor Engelse letterkunde haar boeken opruimde door ze met een kunstenaar te verknippen en verplakken - ik had niet het idee dat het ruimteprobleem bij de professor daarmee echt verholpen werd. Ook was er een betoog van een kunstenaar die objecten samenstelde met vuil dat van de straat werd opgeraapt - we zagen de spreker (Kai Lossgott) als een zwerver in een transparante cape, gebogen in een portiek staan en wantrouwende voorbijgangers met een grote boog om hem heen een weg zoeken. Er was een mooi contrast tussen de theoretische ernst van de spreker en de willekeurige rotzooi die op straat te vinden is.

Aan het einde van de middag leidde kunstenaar/papiermaker Kim Berman een discussie over het Zuid-Afrikaanse kunstenaarsboek. De deelnemers hadden allemaal met elkaar samengewerkt. Papiermaker en galeriehouder Susan Gosin van Dieu Donne had eerdere met William Kentridge boeken gemaakt (onder andere een boek waarin alle illustraties alleen in watermerk zijn aangebracht) en toonde nu de eerste exemplaren van een boek met zijn zuster Eliza. Drukker Mark Attwoord van de Artists' Press had ook met William Kentridge boeken gemaakt en vertelde over zijn projecten. Nathi Ndladla, leider van Phumani Paper Mill op het universiteitsterrein, werkte met Kentridge samen aan het vinden van het beste papier voor enkele boeken, waarvan hij het drukken in the Artist Proof Studio begeleid.

Kim Berman, Nathi Ndladla, Eliza Kentridge, Mark Attwood, Susan Gosin en William Kentridge

Kim Berman toonde het boek van Eliza en Susan, dan nog niet af is. Eliza las een van de gedichten uit het boek voor. De ouders van de beide Kentridges, Sydney Kentridge en Felicia Geffen, twee eminente anti-apartheidsadvocaten, waren aanwezig bij dit debat en kregen aan het begin een warm applaus.