L I G A T U U R: 214. Rilke, met de hand ingekleurd

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verschenen bij clandestiene uitgevers nogal wat teksten van Duitse auteurs en die kunnen we zien als een koekje van eigen deeg: een cultureel protest tegen de Duitse overheersing door het 'barbarendom' van het Duitse nationaal-socialisme. Goethe tegen Hitler, zo ongeveer.

Bij uitgeverij Kroonder in Bussum werd tijdens de oorlog een bundel verhalen van R.M. Rilke uitgegeven: Vergezichten.

Rainer Maria Rilke, Vergezichten (1945):
Exemplaar op gewoon en op speciaal papier

Aankondiging van Vergezichten in Het Vaderland, 10 juni 1944

De datum van verschijnen is mij niet bekend. Het boek werd aangekondigd in Het Vaderland van 10 juni 1944, maar is niet vermeld in Het Nieuwsblad voor den Boekhandel.

Op die titelpagina ontbreekt de naam van A. Marja (1917-1964). In sommige exemplaren van het boek is een los strookje toegevoegd met een verklaring:

De vertaling van deze bundel is van de hand van A. Marja en F. van Heerikhuizen. Daar het werk tijdens de bezetting werd gedrukt, kon hiervan op de titelpagina niet volledig kennis worden gegeven.

Hier lijkt uit te moeten worden opgemaakt dat het boek tijdens de bezetting werd gedrukt, met het jaartal 1944 op de titelpagina, maar dat de verschijning tot na de bevrijding werd uitgesteld. Alleen: ook toen verscheen geen mededeling in het Nieuwsblad en kennelijk zijn er geen advertenties gepubliceerd. Bovendien, volgens Brinkman's Catalogus van boeken die gedurende 1941 tot en met mei 1945 zijn uitgegeven of herdrukt [...] (1950) verscheen de uitgave gewoon in 1944. De gewone exemplaren kostten f 6,90 en de luxe exemplaren een veelvoud daarvan: f 37,50. In Brinkman's cumulatieve catalogus van boeken: januari-december 1945 (1945) stond dat het boek inmiddels was uitverkocht.

Maar daar ging het me eigenlijk niet om.

Waarom dan wel? Wat ik aardig vond om te laten zien is het enorme verschil tussen de illustraties in de gewone oplage en die in de luxe. Die illustraties zijn van Ria Exel (1915-1985).

Ria Exel, illustratie bij 'Het familiefeest'
in Rainer Marie Rilke, Vergezichten (1944)

In de gewone uitgave zijn alle tekeningen afgedrukt op een grillig gevormde zeeblauwe ondergrond, waarvan de vorm per illustratie verschilt. In de luxe editie zijn de illustraties niet op zo'n kleurvlak gedrukt, maar later met de hand ingekleurd door de kunstenaar. Zij gebruikte daarvoor meer kleuren: paars, oranje, rood, blauw, geel, wit en groen.

Ria Exel, illustratie bij 'Het leven'
in Rainer Marie Rilke, Vergezichten (1944)

De illustraties volgen vrij letterlijk de verhalen, zoals 'Het leven' (de inhoudsopgave vermeldt: 'In het leven'): de oude kalende commies Kniemann zit aan zijn bureau als een boekenlegger in een 'vies oud boek', met een vlieg op zijn voorhoofd. Zijn jonge collega probeert hem te wijzen op zijn miserabele positie en vertelt hem hoe mooi het leven buiten is: er is licht, er zijn kleuren, er is vrijheid, en meer nog, er wordt gezongen en er zijn blonde en licht geklede meisjes in 'kleine straatjes'. Die bloeiende wereld van buiten wordt in de illustratie verbeeld door een naar binnen groeiende bramenstruik, met bloemen én met bessen - een combinatie die in de natuur natuurlijk niet voorkomt.

Ria Exel, illustratie bij 'De vlucht'
in Rainer Marie Rilke, Vergezichten (1944)

De illustraties in de luxe edities zijn door de kleuren subtieler en minder eenvormig dan die in de gewone uitgave. Ze zijn vaardig gemaakt, maar niet bijster origineel en onderling verschilt de stijl en aanpak nogal.

Ria Exel, illustratie bij 'De doodgraver'
in Rainer Marie Rilke, Vergezichten (1944)

Wie was Ria Exel? Maria Geertruida Elisabeth van Klaveren-Exel werd geboren in Rotterdam, volgde een opleiding aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag en aan de Académie de la Grande Chaumière in Parijs. Haar werk - schilderijen, aquarellen, tekeningen, etsen, litho's en kopergravures - wordt in het naslagwerk van Pieter Scheen gekenschetst als 'visionair expressionistisch en meditatief abstract'.

Ria Exel

Zij vestigde zich na de oorlog in Den Haag waar zij ook les gaf aan de academie. Op sommige websites wordt vermeld dat zij in de oorlog meewerkte aan verzetspublicaties, 'wat niet zonder gevolgen bleef'. Welke uitgaven dat waren en wat die gevolgen zouden zijn is onduidelijk. Uit de oorlog is alleen de uitgave van Vergezichten bekend.

Uitgeverij Kroonder gaf (ook tijdens de oorlog) werk uit van haar vader, Philip Exel (1890-1946). Na de oorlog illustreerde zijn dochter ook een boekje dat ter herdenking van haar vader bij die uitgever verscheen. Ook voor andere uitgevers illustreerde zij werken, zoals voor Van Goor en De Haan.

Uit de periode vóór deze bundel van Rilke kennen we van Ria Exel eigenlijk alleen illustraties bij artikelen in De Tijd. Zij illustreerde rubrieken over koken en mode.